taghzie

مهم ترین عامل کنترل کننده ی سلامت انسان نحوه ی تغذیه ی اوست. به همین علت در پزشکی ایرانی به تغذیه اهمیت فراوانی داده شده و در هنگام بیماری تاکید بسیاری بر نوع غذا دارد. پزشکان ایرانی همیشه اولین توصیه به بیمار را در باب نحوه ی تغذیه بیان می کردند. از طرفی نیز تغذیه و رعایت تغذیه مسئله ای است که همه ی افراد جامعه به راحتی می توانند از آن پیروی کنند.

بنابراین شایسته است تا اصول مهم تغذیه را از کتب مرجع پزشکی ایرانی استخراج کرده و در دسترس مردم قرار دهیم تا بتوانیم سبک زندگی سالم را ترویج داده و از افزایش روز به روز شیوع بیماری ها پیشگیری کنیم.

اوّلین قانون و اصل طبق گفته صاحب کتاب «حفظ الصّحه ناصری» این است که: « اوّل این که جمهور سعی نمایند که غذای حافظ الصّحه از جنس غذای دوائیّه نباشد؛ مثل بقولات و فواکه و غیراینها.» (2) برای فهم صحیح این جمله لازم است که تقسیم بندی غذاها را در پزشکی ایرانی بیان کنیم:

هرآن چیزی که وارد بدن انسان شده و تحت تأثیر حرارت غریزی قرار می گیرد؛ یکی از این حالات را دارد: یا تأثیر آن فقط با مادّه است، یعنی بدن آن را تغییر داده و مورد استفاده قرار می دهد و جزئی از عضو می شود؛ که به آن غذای مطلق می گویند. یا تأثیر آن فقط با کیفیت است، یعنی بدن از آن تحت تأثیر قرار گرفته و تغییری در مزاج ایجاد می شود و آن مادّه قابلیّت تبدیل به عضو شدن را ندارد؛ که به آن دوای مطلق می گویند. یا تأثیر آن اوّلاً  با مادّه و ثانیاً با کیفیت است که به آن غذای دوایی گفته می شود. یعنی آن مادّه تحت تأثیر حرارت غریزی، تغییر صورت داده و جزء بدن می شود؛ ولی کیفیتی زائد نیز بر بدن ایجاد می کند. یا تأثیر آن اوّلاً  با کیفیت و ثانیاً با مادّه است که به آن غذای دوایی گفته می شود. یعنی اوّل مزاج بدن را تحت تأثیر قرار داده و مقداری از آن نیز قابلیّت تبدیل به عضوشدن را دارا می باشد.

تأثیر برخی مواد نیز به صورت نوعیه است که ذوالخاصیه نامیده شده و بیان آن ها دراین جا ضرورتی ندارد. (3)

دومین اصل این است که مقدار غذا تعدیل شود؛ یعنی نه آن قدر کم باشد که باعث ضعف قوّت و انرژی های بدن شود و نه آن قدر زیاد باشد که موجب فساد هضم و تحیّر طبیعت گردد. برای رسیدن به این مقصود، نباید از اشتها تبعیّت کرد؛ بلکه زمانی که هنوز اشتها باقی است، باید دست از غذاخوردن کشید. چون غذا برای هضم شدن نیاز به فضای بیشتری داشته و تخلخل پیدا کرده و معده را دچار کشیدگی می کند. (4)

سوم این که  انسان بعد از غذا باید سکون و آرامش داشته باشد تا حرارت که فاعل هضم است، در معده و دستگاه گوارش جمع شده و هضم کامل صورت بگیرد. فلذاست که اطبّا، بدترین چیزی که باعث تشویش هضم می شود، حرکات سنگین و شدید بعد از غذا ذکر کرده اند.

چهارم پرهیز از خوردن غذاهای مختلف الهضم (مثلاً غذای لطیف با غلیظ) در یک وعده است که باعث تحیّر طبیعت و تشویش هضم می شود.

پنجم رعایت تنوّع غذایی بوده و این که انسان به مدّت طولانی از یک نوع غذا استفاده نکند. درواقع با این کار از بسیاری از مواد مغذّی و مورد نیاز بدن که در غذاهای دیگر موجود می باشند؛ محروم می شود.

ششمین قانون این است که در زمان گرسنگی، غذاخوردن را به تأخیر نیاندازد؛ چون این کار موجب ریزش مواد زیانبار به معده می گردد. (5)

صاحب خلاصه الحکمه در ادامه می گوید: « [هفتم] این که طعام را تناول نماید در اعدل اوقات روز که ایّام گرما، طرف صبح و چاشت و در زمستان، وقت ظهر تناول نماید.» یعنی اوّلاً زمان مناسب برای غذاخوردن روز است، نه شب. و دوم این که در فصول گرم مثل تابستان که حرارت به سمت پوست بدن رفته و هضم ضعیف می شود، در زمان خنکی هوا که صبح و غروب باشد؛ غذاخوردن مناسب است. و در زمستان که هوا سرد است، وسط روز زمان مناسبی برای تغذیه می باشد.

هشتم این که غذای تابستان سرد بالفعل و غذای زمستان، گرم بالفعل باشد تا رعایت دمای بیرون و درون بدن شود.

نهم خوب جویدن غذاست. چون هضم غذا از دهان شروع شده و خوب جویدن باعث سرعت یافتن هضم در معده است.

دهم رعایت ترتیب غذاهاست که مثلاً غذای غلیظ را اوّل نخورد و بعد از آن غذای لطیف که سریع الهضم بوده و در بالای معده مانده و فساد می پذیرد. (6)

قانون دیگر رعایت مُصلحات غذایی است که در جزو دوم از گفتار سوم کتاب سوم ذخیره خوارزمشاهی آمده است؛ تحت عنوان « اندر به صلاح آوردن آنچه وی را به صلاح باید آورد از غذاها و شناختن طبع و مزاج و فعل خاصیت هریکی.» (7)

منابع:

1. ناصری، محسن، رضایی زاده، حسین، چوپانی، رسول، انوشیروانی، مجید، مروری بر کلیات طب سنتی ایران، مؤسسه نشر شهر، ویرایش دوم، چاپ سوم، 1390.

2. حفظ الصحه ناصری، ملک الأطبا میرزا محمدکاظم گیلانی، تصحیح دکتر رسول چوپانی، طرح احیای میراث مکتوب طب سنتی ایران(4)، انتشارات طب سنتی ایران، چاپ دوم، زمستان 1390.

3. عقیلی خراسانی، محمدحسین، قرابادین کبیر، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران.

4. ارزانی، محمد اکبر، مفرح القلوب، مقدمه و تصحیح اسماعیل ناظم، انتشارات المعی، 1391.

5. چغمینی، قانونچه فی الطب، ترجمه و تصحیح اسماعیل ناظم، انتشارات المعی، 1391.

6. عقیلی خراسانی، محمدحسین، خلاصه الحکمه، چاب بمبئی، 1261.

7. جرجانی، سید اسماعیل، ذخیره خوارزمشاهی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1355 .