خواب یکی از مهم‌ترین مسائل در طب سنتی ایران است البته باید دانست که در مزاج سرد و تر افراد نیاز بیشتری به خواب دارند و همچنین در مزاج گرم و تر نیز به دلیل اینکه رطوبت مغز بیشتر است، افراد به خواب بیشتری نیاز دارند. خواب سنگین خوابی است که پس از مصرف غذا و آرامش بعد از آن انجام شود که خوابیدن قبل از چنین آرامشی خوابی خوش و پیوسته نیست البته خوابیدن در هنگام روز می‌تواند موجب افزایش سردی و رطوبت بدن شود. به همین دلیل موجب تنبلی و کسل شدن افراد می‌شود.
خواب چیست؟
از نظر پزشکی مدرن، خواب کافی برای سلامتی و حفظ فعالیت های عادی دستگاه عصبی لازم و ضروری است. درحقیقت خواب برای کمک به اعصاب است. در مدت خواب، اعصاب کاملا آزاد شده و از فشار و خستگی بیش از حد رهایی می یابند.
شیخ الرئیس ابوعلی سینا می فرماید: روح نفسانی که گرداننده حس و حرکت است، به جایی بر می گردد که ار آنجا شروع کرده است و ابزار حسی و جنبش را رها می کند، این ابزار بدون وجود روح نفسانی، از کار دست برمی دارند. روح نفسانی در راه بازگشت به سوی مبدا تنها از ابزاری کاملا دست برنمی دارند که برای ادامه زندگی نباید بی کار بمانند و کار مداوم آن ها ضروری و باید همیشگی و بدون تعطیل باشد؛ مانند ابزارهای تنفسی.پس این حالت بازگشت روح به منشا و این از کار افتادن ابزار حرکت و حس را خواب می نامیم.
از دیدگاه جرجانی، هر گاه که نفس انسانى دست از تجسس چیزها که از طریق حاست‌ها بدو میرسد، باز دارد و از کارها فرمودن حاست‌ها برآساید؛ و حاست‌ها نیز از آگاهى جستن از کارهاى بیرونی فرو ایستند، مردم بخسبند خواب این باشد.
خواب باید به اندازه کافی طولانی و عمیق باشد. خواب های نا آرام، سبک و آشفته، حتی اگر طولانی مدت هم باشند، تازگی و شادابی خواب عادی را عاید نمی سازند. همان طور که ابو علی سینا خواب را به دو نوع تقسیم می کند:
خواب طبیعی:
خواب کاملا طبیعی حالتی است که هرگاه روح حیوانی به درون روی می آورد که غذا را پخته گرداند، روح نفسانی در پی آن آید. یا روح نفسانی به مبدا برمی گردد تا استراحتی کند و در این استراحت غذای خود را دریافت نماید و نمو کند و بر گوهرش بیفزاید و آنچه در زمان بیداری تحلیل رفته را تعویض نماید.
خواب کسی که تازه از بیماری شفا می یابد، هر چند در خوابی گران فرو رود خوابش به خواب طبیعی نزدیک است و دلیل بر آرام شدن بیماری است. گرچه اگر همین حالت از خواب برای تندرستی روی دهد، خوب نیست.
خواب غیر طبیعی:
اگر روح نفسانی بسیار تحلیل رفته و این تحلیل زیاد، از حرکات زیاد رخ داده و زیاد تخلیه شده باشد یعنی به حالتی در آمده باشد که دیگر گوهرش آنقدر تاب گسترش را در خود نبیند که بتواند وظیفه خود را کاملا انجام دهد -همچون شخصی خسته از کار و ورزش بسیار، ناچار به استراحت است- طبیعت به دادش می رسد و به منشأش برمی گرداند تا به وسیله تغذیه کافی نیروی از دست رفته اش را بدو بازگرداند. این حالت از خواب را نمی توان کاملا طبیعی خواند. خواب طبیعی که قبلا ذکر شد تحلیل رفته زمان بیداری را تعویض می کند؛ اما خوابی که ناطبیعی است، تحلیل رفته خستگی را تعویض می نماید.
اقسام خواب از نظر ناصرالحکما:
خواب گاهی راحت و سنگین و بعضی اوقات بسیار سبک و پریشان می باشد و کلا بر سه قسم است:
اول، خواب کامل، که خیال و عقیده تقریبا معدوم و حیات دماغی به نهایت ضعف می باشد و تنها حیات بدنیه وجود دارد.
دوم، خواب با رویا که خیال در آن موجود، ولی قدرت اراده و تخیل، معدوم می باشد و اتفاقا خیالات مختلفه مشترک شده موجب رویا گردند. رویا بر دو قسم است: بعضی اتفاقی و نتیجه وضع و کیفیت مخصوصه ای می باشند که در بیداری اتفاق افتاده و برخی دایمی و از حرکات اعضا ناشی می شود، مانند دیدن طیران در خواب که صفوفش با حرکات تنفسیه، متحدالزمان و از نوسانات سینه حاصل می شود و از این قبیل است افتادن و پرت شدن و امثال این ها و کل این ها از جنس اضغاث احلام اند نه رویای صادقه.
سوم، خواب با حرکات مختلفه از قبیل مشی و تکلم که در آن رویا شدیدتر و موجب حرکت سایر اعضا و عضلات و چشم و گوش و لمس و غیره می شود و اسباب انتقال فرد خوابیده از نقطه ای به نقطه دیگر می گردد.
علاوه براقسام سه گانه خواب، قسم چهارمی نیز هست موسوم به “نُعاس” که قسمی از خواب سنگین و احتقان آمیز می باشد و علاوه بر آن که اسباب راحتی نبوده، موجب ضعف هم می شود.
زمان خوابیدن:
خواب در هضمی که تقریبا ختم شده اثر ننموده، و مزاحمت و منعی هم در اختتام آن ایجاد نمی کند ولی هرگاه هضم تازه شروع شده باشد، خواب به قدری به هضم سرعت می دهد که غذاها هضم نشده و غیر نَضیج از معده خارج می شوند؛ مثل آن که عضو مزبور خواب مانده و غذا تغییرنکرده از آن جا فرار نماید. لهذا ممکن است اختلالات عمل هضم و مخصوصا پس از بیدار شدن، کسالت و مغص و بلغم زیاد در دهان و امثال این ها ظاهر گردد.
برای ایجاد خواب آرام و عمیق رعایت نکاتی ضروری است:
1- باید شام یا غذای شب حداقل 2 تا 2.5 ساعت قبل از خواب صرف شود.
2- باید کارهای فکری شدید حداقل 1 تا 1.5 ساعت قبل از خواب قطع شود.
3- باید اتاق خواب به خوبی تهویه گردیده و بی سر و صدا و در موقع خوابیدن کاملا تاریک باشد.
همچنین از نظر حکیم جرجانی؛ بهترین وقت خواب زمانی است که طعام از فم معده فروگذشته باشد و در قعر معده افتاده و قوت هاضمه معده بر آن، تصرفی تمام کرده باشد. البته با معده خالی خفتن نیز زیان دارد و حرارت غریزی را ضعیف می کند و تن را لاغر می گرداند. و خواب روز، “رطوبت” و “نزله” آرد، خصوصا در زمستان، و رنگ چهره را تباه و تن را سست کند و کسلی و سقوط شهوت آرد، و بدترین چیز برای مزاج سرد بسیار خفتن است، و کسانی که به بسیار خفتن در روز عادت کرده باشند، باید بتدریج از آن عادت بازگردند، و خواب روز جاىگزین خواب شب نیست و چهره را زرد می کند.
درمان بی خوابی:
1. جالینوس گوید: من هر شب با قلیه از کوک* (کمى کاهو) خورم، و آن را با دارچینى و ابزارهاى خوش همراه می کنم، تا کوک خواب آرد و دارچینى، سردى کوک باز دارد، و این تدبیرى نیکوست، کسى را که خواب نمی یابد. و اگر نخست اندر گرمابه شود و آب بسیار و خوش نیم گرم بر سر ریزد، خواب زودتر و خوش‌تر آید، و مالیدن بسیار و شراب ممزوج و آوازهاى خوش و آهسته و آوازهاى پیوسته چون آواز آب و تاریکى و ماندگى و آسایش یافتن از درد، خواب آرد. کسى که خواب نمى‌یابد، چون شب شود و وقت خواب، اطرافیان نگذارند که او تکیه زند و بیاساید و چشم بر هم نهد، پیش وى بسیار بنشینند و سخن گویند و او را نشسته دارند تا خسته شود، پس ناگهانی از پیش او دور شوند و ساکت باشند، و اتاق را تاریک کنند و او را بخوابانند، زود خواهد خسبید. و اگر با حیله اطراف او را بندند ساعتى، چنانکه از آن رنجور شود، پس به یکبار بند برگشایند و او را بخوابانند، زودتر در خواب شود.
2- صد گرم سنبل الطیب را در یک لیتر آب گرم، دوازده ساعت بخیسانید. بعد در یخچال گذاشته و شب ها قبل از خوابیدن یک فنجان از آبِ صاف کرده آن را بنوشید.
3- مقداری کاهو را بجوشانید و آب صاف کرده آن را هنگام خواب بنوشید.
4- شب موقع خواب دو یا سه عدد سیب درختی قرمز را با پوست بجوید و بخورید یا یک لیوان آب سیب درختی بنوشید.
5- چهل گرم آب گشنیز تازه را با شکر شیرین کرده و قبل از خواب بنوشید.(این نسخه جهت افراد گرم مزاج دارای معده سالم است.)
6- هنگام شام گشنیز تازه پخته شده را با نان و ماست بخورید.( این نسخه جهت افراد گرم مزاج دارای معده سالم است.)
7- پنجاه گرم گل بادرنجبویه را در یک لیتر آب بجوشانید و ده دقیقه هم آن را دم کنید. آب آن را صاف و شیرین کرده و هر صبح، ظهر و شب هر مرتبه یک فنجان بنوشید (فنجان سوم بعد از شام باشد).
8. امام صادق(ع) فرمود: هر گاه کسی خوابی پریشان و ناخوشایند دید (و از خواب بیدار شد) پهلو به پهلو شود و آیه 10 سوره مبارکه «مجادله» را بخواند: «إِنَّمَا النَّجْوَى مِنَ الشَّیْطَانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَلَیْسَ بِضَارِّهِمْ شَیْئًا إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» سپس بگوید: «عذت بما عاذت به ملائکة الله المقربون و انبیاؤه المرسلون و عباده الصالحون من شر ما رأیت و من شر الشیطان الرجیم»؛ به آنچه فرشتگان مقرب الهی و پیامبر مرسل و بندگان شایسته خدا پناه برده‌اند، پناه می‌برم از شر خوابی که دیده‌ام و از شر شیطان رجیم.
نحوه صحیح خوابیدن:
نخست یک ساعت بر پهلوى راست باید خفت، سپس بر پهلوى چپ بازگشت و بر وى خفت تا طعام بهتر گوارد. هنگام به پشت خفتن(طاقباز) اندام‌ها آسایش بهتر می یابد، ولی باید دانست که از بسیار خفتن بر این حالت بیماریهاى مشکل تولد کند، چون فالج و کابوس و سکته، چرا که در اینن حالت اخلاط و فضله‌ها از راه بینى و از کام به جانب پشت بازگردد و به عصب‌ها فرود آید. و بهتر آن باشد که تا طعام از سر معده فرو نگذرد نخسبند، و اگر بادى همى‌جنبد(دردهای گذرا) تا تحلیل نپذیرد نخسبد.
این روش خوابیدن در احادیثی از امام رضا(ع)، پیامبر اکرم(ص) و امام علی(ع) ذکر شده و حکما نیز آن را تایید می کنند.
وقتى به پهلوى راست بخوابیم غذا به انتهاى معده میریزد و چون به پهلوى چپ برگردیم کبد روى معده قرار گرفته سبب زیادى حرارت و تسهیل عمل هضم میگردد.
مجلسى(ره) میفرماید: این دستور با ظواهر اخبار زیادى منافات دارد زیرا روایات بسیارى است که دلالت میکند بر اینکه مطلقا بسمت راست خوابیدن افضل است ولى ممکن است دستور فوق را نیز بر مضمون همان اخبار حمل نمود چون دستور این است که اول بسمت راست و بعد بسمت چپ بخوابیم و هنگام بیدار شدن از سمت راست برخیزیم.
لازمۀ این نحوه بیدار شدن آنست که پس از خوابیدن به پهلوى چپ باز به پهلوى راست برگشته باشیم و چیزى که اول و پایان آن یک حکم داشته باشد من باب تغلیب و مسامحه همه را بهمان حکم مى‌خوانند.
* کوک: تره ای است ، گروهی کاهو خوانند. (لغت فرس اسدی چ اقبال ص 270). با ثانی مجهول به معنی کاهو باشد و آن تره ای است که خوردن آن خواب آورد و به عربی خس گویندش . (برهان ). به ثانی مجهول تره ای است که بخورند و خوردن آن خواب آورد و آن را به پارسی کاهو وبه عربی خس خوانند. (آنندراج ). کاهو و کاهوی منوم . (ناظم الاطباء). کاهو. خس . (لغت نامه دهخدا)
منابع:
1- شیخ الرئیس ابو علی سینا، چاپ د وم (1366)، قانون در طب، ترجمه شرفکندی، تهران، انتشارات سروش
2- میرزا علی خان ناصرالحکما (چاپ دوم 1390)، حفظ صحت، تصحیح دکتر ناصر رضایی پور، دکتر محسن عابدی، تهران، انتشارات طب سنتی ایران
3- جرجانی، اسماعیل بن حسن (1391)، ذخیره خوارزمشاهی، قم، انتشارات موسسه احیاء طب طبیعی
4- علی بن موسی (ع) امام هشتم (1381)، طب الرضا، ترجمه امیر صادقی، نصیر الدین، تهران، نشر معراجی
5- حاجی شریفی، احمد (احمد اصفهانی) (چاپ نهم 1391)، دایره المعارف گیاه درمانی ایران، انتشارات حافظ نوین
