مهندسی پزشکی توانبخشی را بهتر بشناسید

از مهندسی پزشکی توانبخشی با عنوان Medical Rehabilitation Engineering نیز یاد می شود. با مطالعه این بخش، رشته ی مهندسی پزشکی توانبخشی را بهتر بشناسید. توانبخشی در لغت به معنی افزایش قابلیت‌های حسی و حرکتی است. خدمات توانبخشی نه تنها برای اشخاص ناتوان بلکه برای افراد سالم نیز مفید هستند. بعنوان نمونه می‌توان به دستاوردهای جدید بشر در ابداع تکنیک‌های توانبخشی موثر برای درمان ضایعات و افزایش قابلیت‌های سیستم عصبی- عضلانی اشاره کرد. این تکنیک‌ها قابلیت‌های حسی و حرکتی معلولان را افزایش می‌دهد، به افراد عادی جامعه که دچار ضایعات و بیماری‌های حاد یا مزمن سیستم عصبی- عضلانی مبتلا هستند (مانند کمر درد و یا گرفتگی یا کوتاهی عضلات) در تسریع درمان کمک می‌نماید. 

سیستم عصبی ـ عضلانی ـ اسکلتی بدن انسان بنابه دلایل و عوامل مختلف درونی یا بیرونی دچار اختلال در عملکرد و بیماری می‌شود. بسیاری از این مشکلات نیاز به اقدامات و درمانهای توانبخشی دارند. در علوم توانبخشی مکانیزمهای درمانی به کمک علوم و تکنولوژی مهندسی برای بهبود و توانمندسازی انسان توسعه یافته است. متخصصان توانبخشی به کمک مهندسان توانبخشی و با استفاده از روشهای فیزیکی و مکانیکی و همچنین با بهره‌گیری از دستگاهها، تجهیزات و ابزارهای مناسب به توانمندسازی سیستمهای حسی و عضلانی مددجو می‌پردازند. توانبخشی با بخدمت گرفتن روشها و ابزارها به ایجاد شرایط دستیابی به سلامتی و بدست آوردن توانایی‌های عصبی ـ عضلانی ـ اسکلتی مختل شده، کمک می‌نماید.

از دیدگاه توانبخشی ابتدا با استفاده از آزمونهای پایه و با استفاده از تجهیزات اندازه‌گیری، مشکلات و بیماریهای سیستم عصبی ـ عضلانی ـ اسکلتی انسان بررسی و ارزیابی می‌شوند. سپس مکانیزمها و ابزارهای مورد نیاز برای تدوین برنامه درمانی توانبخشی کارآ برای مددجو پیشنهاد می‌گردند. برمبنای نیازها و محدودیتهای بیمار روش درمانی بهینه انتخاب و با استفاده از این ابزارها و مکانیزمها برای هریک از مشکلات و معضلاتی که مددجو با آنها درگیر است، روشها و تکنیکهای درمانی توانبخشی ارائه می‌گردد. امروزه بخش قابل توجهی از تحقیقات در حوزه مهندسی توانبخشی بر بهینه‌سازی روشها و تکنیکهای درمانی و طراحی و ساخت ابزارهای ارزیابی و وسایل کمکی استوار است.

مهندسی توانبخشی:
مهندسی توانبخشی به معنی کاربرد علوم و تکنولوژی مهندسی در توانبخشی است. در مهندسی توانبخشی، تکنولوژی برای جایگزین کردن یا تقویت یک عمل فیزیکی که دچار اختلال شده یا از بین رفته است، به کار گرفته می‌شود. مهندسی توانبخشی، شامل طراحی، ساخت و راه‌اندازی دستگاه‌هایی می‌باشد که به افراد در غلبه بر محدودیتها و معلولیت‌ها کمک می‌کنند. هدف اصلی در مهندسی، توانبخشی کاربرد علم و تکنولوژی در بهبود کیفیت زندگی افراد معلول است. به عبارت دیگر مهندسی توانبخشی کاربرد دستاوردهای بشر در زمینه‌ها و شاخه‌های متنوع علوم، فناوری و مهندسی در توانمندسازی و بهبود کیفیت زندگی برای افرادی است که محدودیت حسی و حرکتی حتی در سطوح نزدیک به سلامت دارند. در این حوزه طیف وسیعی از افراد جامعه مورد توجه واقع می‌شوند. روش‌ها و فناوری‌هایی که در حوزه علوم مهندسی بدست آمده، برای افزایش سطح خدمات توانبخشی گسترش یافته است. طراحی، ساخت و راه‌اندازی دستگاه‌هایی که به افراد در غلبه بر عوارض ناتوانایی‌ها و معلولیت‌های موقت، دائمی یا افزایش قابلیت‌ها و توانمندی‌های خود کمک می‌کنند، بخشی از حوزه مهندسی توانبخشی است.

مهندس توانبخشی یک عضو مؤثر در تیم توانبخشی است. برای روشن‌تر شدن نقش یک مهندس توانبخشی باید جایگاه مهندس توانبخشی و سایر اعضای در تیم توانبخشی به خوبی تبیین شده باشد. یک تیم توانبخشی هنگامی شکل می‌گیرد که یک مددجو برای اولین بار به کلینیک توانبخشی مراجعه می‌کند. در کلینیک ابتدا یک نفر سرپرست برای ارزیابی وضعیت مددجو و طراحی و مدیریت برنامه توانبخشی برای آن شخص انتخاب می‌شود. سرپرست متناسب با نوع درخواست، سوابق بیماری‌ها و مشکلات پیشین و وضعیت فیزیکی آن شخص، آزمایشات و ارزیابی‌هایی از آن شخص بعمل می‌آورد. سرپرست پس از تکمیل فرآیند تشخیص، متناسب با نیاز آن شخص به خدمات توانبخشی، یک برنامه توانبخشی برای آن شخص طراحی می‌کند. هر قسمت از این برنامه به متخصصان و تجهیزات خاصی نیاز دارد. هر یک از متخصصان توانبخشی برای ارائه خدمات خاصی تعلیم دیده‌اند و در اجرای برنامه توانبخشی ملاحظات خاص مورد نظر خود را با اعضای تیم تبادل می‌نمایند. برخی تجهیزات توانبخشی متناسب با هر مددجو باید طراحی و ساخته شود. طراحی و ساخت این دستگاه‌ها به سفارش سرپرست تیم توانبخشی و بر عهده متخصص مهندسی توانبخشی قرار دارد.

مهندس توانبخشی باید وسایل و دستگاه‌های مورد نیاز را بگونه‌ای طراحی و تولید کند که هم حداکثر استفاده مفید از قابلیت‌های جسمی، حسی و حرکتی موجود مددجو شده باشد و هم کارآیی وسیله درمانی ساخته شده در روند درمان مددجو افزایش یابد.

در تیم توانبخشی، مهندس توانبخشی زمینه‌های مختلف مهندسی و توانبخشی را به گونه‌ای به کار می‌گیرد تا فرد معلول، متناسب با میزان معلولیت و محدودیت، امکان استفاده از قابلیت‌های جایگزین، ابزار و تجهیزات مناسب برای درمان و برای انجام فعالیت‌های روزانه خود را داشته باشد. اعضای تیم توانبخشی برای هر مددجو و متناسب با نیاز همان شخص تعیین می‌شود و نمی‌توان تخصص‌های ثابتی را جزء تیم دانست. یک کلینیک توانبخشی تخصص‌های متعددی را شامل می‌شود که در جدول ۱ نشان داده شده است.

جدول ۱- زمینه‌های کاری مهندسی توانبخشی در جامعه

وظایف مهندسان توانبخشی در جامعه:

حوزه فعالیت گسترده مهندسان توانبخشی، طیف وسیعی از وظایف را برای آنها ایجاد کرده است. در این مقاله چهار محور عمده از این وظایف بیان می‌شود.

۱٫راهبردهایی برای کمک به افراد در غلبه بر محدودیت ها، تدبیر نمایند.

۲٫دستاوردهای علمی و فنی را برای به حداقل رساندن محدودیت‌های حسی و حرکتی افراد معلول بکار گیرند.

۳٫طراحی و ساخت دستگاه‌های کمکی برای انجام کار مورد نظر، متکی بر سیستم‌های حساس آسیب‌ناپذیر یا آسیب‌پذیر جزئی باشند.

۴٫دانش وسیعی در زمینه بدن انسان برای سنجش محدودیت‌ها و نیازهای مددجو در اختیار داشته‌باشند تا بتوانند تکنیکها و دستگاههای مناسب برای غلبه آن نقائص پیشنهاد نمایند.

کاربردهای مهندسی توانبخشی

امروزه مهندسی توانبخشی کاربردهای متعددی یافته است که بطور عمده برمبنای طراحی، بهینه‌سازی و توسعه تکنولوژی برای ارائه خدمات بهتر توانبخشی استوار است. برخی از این کاربردها شامل موارد زیر است:

• طراحی مراکز زندگی مستقل که به معلولان جسمی یا ذهنی اجازه می‌دهد با استفاده از سرویس‌های کمکی، زندگی مستقلی داشته باشند.
• ایجاد و راه اندازی سیستم‌های ارتباطی تکمیلی که توانایی ارتباط را برای افراد ناتوان فراهم می‌سازد.
• طراحی وسایلی که به بهبود کیفیت زندگی و سلامت مددجو کمک کند.
• طراحی بهینه صندلی ویلچیر بر اساس اصول مهندسی
• استفاده از اصلاح فضای کاری برای ایجاد محیطی که افراد معلول بتوانند در جریان کار شرکت کنند
• اصلاح تجهیزاتی مانند چرخ فرمان، پدال گاز، یا پدال ترمز بطوریکه فرد معلول بتواند بطور مستقل وسیله نقلیه موتوری را براند
• طراحی رباتهایی که به معلولین، سالمندان و بیماران در انجام فعالیتهای روزمره کمک نماید
• طراحی تجهیزات کمک شنوایی، کمک بینایی، کمک گویایی و کمک بساوایی

افرادی که تحت خدمات توانبخشی قرار می‌گیرند:

این خدمات برای افرادی که دچار معلولیتهای مادرزادی، معلولیتهای تکاملی[۱]، عقب ماندگی ذهنی، اختلالات فیزیکی و شناختی، سکته و ضایعات مغزی تروماتیک می‌باشند و یا بر اثر سانحه دچار معلولیت شده اند، قابل استفاده است. خدمات توانبخشی به کارفرمایان نیز در رابطه با جلوگیری از آسیبهای تکراری و تغییر و اصلاح محل کار برای ایجاد انطباق معقول با ناتوانی‌های مددجو کمک می‌کند و علاوه بر این می‌تواند در آموزش تکنولوژی قابل انطباق برای مددجویان، کارفرمایان و افرادی که در حرفه توانبخشی فعالیت می‌کنند، سودمند باشد.

زمینه‌های کاری مهندسی توانبخشی در جامعه بسیار گسترده و متنوع است. در جدول ۲ به برخی از آنها اشاره شده است.

جدول ۲- زمینه‌های کاری مهندسی توانبخشی در جامعه

محورهای اصلی در حوزه علوم توانبخشی:

محورهای اصلی در حوزه علوم توانبخشی شامل روشهایی برای کاهش دردهای سیستم عصبی و عضلانی و افزایش قدرت، تحمل و قابلیت عضلات، رفع گرفتگی عضلات، افزایش دامنه حرکتی مفاصل (رفع گفتگی لیگامانی، چسبندگی بافتها و کپسول مفصلی)، افزایش قابلیتهای حسی از جمله: حس سطحی ـ پیکری، حس عمقی (دوک عضلانی، دستگاه تاندونی گلژی، گیرنده‌های مفصلی، حس تعادل (مایع داخل حلزون گوش میانی)، ایجاد هماهنگی حرکات .

همچنین در حوزه علوم توانبخشی مباحث کاردرمانی و موتورکنترل، توانبخشی تعادل ایستا و پویا، بهبود زخم، ترمیم و استحکام بخشی استخوان، بهبود جریان خون و عملکرد سیستم قلب و عروق، بهبود عملکرد و قابلیت ریه‌ها و مجاری تنفسی، اختلالات، عوارض و بیماریهای عصبی ـ عضلانی ـ اسکلتی (آرتروز، سندروم دان، سندروم تونل کارپ CTS، مولتیپل اسکلروزیس MS، ضایعات نخاعی، فلج مغزی Cerebral palsy، سکته Stroke، دیابت، کنترل سرطان، پارکینسون، هارتینگتون، صدمات ورزشی، سوختگی، سالمندی، بارداری و … ) نقش قابل توجهی دارند. حواس بینایی، شنوایی و گویایی انسان نیز موضوع سه گرایش عمده دیگر در حوزه علوم توانبخشی و مهندسی توانبخشی می‌باشند.