در نگاه اول به نظر می رسد خواب، یک جریان منفعلانه مغزی است در حالی که این رفتار، با میزان بالایی از فعالیت مغز همراه است و شکل های متعدد و جداگانه ای از آن در آدمی ملاحظه شده که از نظر چگونگی و ساز و کارهای تنظیم کننده ذهنی، ویزگی خاص خود را دارند. محرومیت اختصاصی یا انتخابی اشخاص از نوع خواب خود، باعث شده برای جبران این کمبود مقدار خواب این افراد زیاد شود.

خواب و مشکلات آن، منحصرا به روانپزشکی ارتباط دارد زیرا تقریبا در تمامی بیماری های روانی علامت خواب، به عنوان یک عامل تشخیصی مطرح شده است.

خواب طبیعی، از نظر فیزیولوژیک، به دو مرحله NREM و REM تقسیم می شود که به معنی خواب عمیق یا بی رویا و خواب رویا می باشد. خواب عمیق یا بی رویا (NREM) از چهار مرحله تشکیل می شود که بیشترین عملکرد فیزیولوژیکی را داشته و در پایین ترین سطح بیداری است، در حالی که خواب رویا (REM) ماهیتی متفاوت داشته و فعالیت مغز در سطحی بسیار بالا قرار می گیرد و به بیداری شبیه تر است. وقتی فرد می خوابد، 90 دقیقه بعد، خواب بدون رویا به اولین دوره خواب رویا واگذار می شود. این فاصله 90 دقیقه ای، دوره نهفتگی خواب رویا نامیده شده و به اندازه آن در انسان ثابت است ولی این مقدار در بیماری هایی مثل افسردگی و نارکولپسی (حملات خواب) کوتاه می شود. به همین دلیل بسیاری بیماران دچار افسردگی از زیاد خواب دیدن شکایت داشته و ناراحت هستند.

در فرد طبیعی، خواب بدون رویا مرحله ای آرام و امن است، میزان ضربان قلب کاملا مظنم و 5 تا 10 عدد در دقیقه آهسته تر از بیداری و حالت استراحت بوده و تعداد تنفس نیز تحت تاثیر ضربان، کمتر شده و دقیقه به دقیقه همراه با تغییر است. به شکل دوره ای، حرکات بدون اراده بدن، در این مرحله از خواب روی می دهد. جریان خون در اغلب بافت ها مثل بافت مغز، کاهش مختصری پیدا می کند. عمیق ترین مرحله خواب بدون رویا، مرحله 4 و 5 است و اگر شخص در این دوره از خواب بیدار شود، رفتارهای غیر معمولی خواهدداشت.خواب REM (حرکات سریع چشم یا خواب رویا)

این مرحله خواب طی یک دوره منظم 90 تا 100 دقیقه ای روی می دهد. اولین دوره رویا کوتاهترین آن است که حدود 10 دقیقه و دوره بعدی 15 تا45 دقیقه طول می کشد. بیشترین دوره های خواب رویا در یک سوم ابتدای شب است. در مراحل رشد و نمو تغییراتی در این دوره ها روی می دهد، برای مثال در دوره نوزادی، خواب رویا بیش از 50% کل خواب راتشکیل می دهد و گاه مدت خواب 16 ساعت از 24 ساعت را در بر می گیرد و طی این 16 ساعت، بیداری های کوتاه وجود دارد.

در بالغین جوان، خواب بدون رویا 75% و خواب رویا 25% آن را تشکیل می دهد. این الگو تقریبا به صورت ثابت تا سن پیری ادامه دارد ولی در سالمندان خواب رویا کاهش می یابد.محرومیت از خواب

دوره های طولانی مدت محرومیت از خواب، گاهی به از هم پاشیدگی انسجام ذهن، توهم و هذیان منجر می شود. افراد محروم شده از خواب، تحریک پذیر، عصبی و در برخی موارد بی حال هستند.الگوی نیاز به خواب

انسان ها از این لحاظ به سه دسته تقسیم می شوند.

1. طولانی خواب ............. Long Sleeper
2. کوتاه خواب ............. Short Sleeper
3. فرم مخلوط ............. Mixedافراد طولانی خواب، به بیش از 9 ساعت خواب، برای عملکرد مناسب خود در شبانه روز نیاز دارند. طولانی خواب ها نسبت به دیگران دوره های رویای بیشتری دارند. آنان گرایش مختصری به افسردگی و اضطراب داشته و از نظر اجتماعی بیشتر به گوشه گیری مایلند. اغلب هنرمندان و نویسندگان در این گروه قرار دارند.

اغلب کوتاه خواب ها، کارآمد و موثرند، بلندهمت و گاه جاه طلب اند و از نظر اجتماعی، خود را به سرعت سازگار می کنند. این گروه، عموما انسان هایی راضی هستند. میزان مورد نیاز خواب این افراد 6 ساعت در شبانه روز است. اکثر مدیران و سیاست مداران کوتاه خواب هستند.

همه در شرایط خاصی از زندگی به مقدار بیشتری خواب نیاز داریم و ضروریست در پی فعالیت جسم، ورزشی، بیماری ها، بارداری و استرس های عمومی و ذهنی روانی، این نیاز مرتفع شود. دوره های رویا نیز در پی استرس های شدید و موقعیت های دشوار در یادگیری، بیشتر می شوند.

بی خوابی عبارت است از وجود مشکل در آغاز یا پیوستگی خواب که بیشترین شکایت افراد را در زمینه خواب به خود اختصاص داده است. این مسئله به صورت گذرا یا کوتاه مدت و درازمدت دیده می شود. بسیاری از افراد، بی خوابی گذرا یا کوتاه مدت را بدون داشتن بیماری خاصی تجربه کرده اند.

به طور علمی، بی خوابی را چنین تعریف می کنند: راضی نبودن از کیفیت یا مقدار خواب که با مشکلاتی در آغاز، تداوم، بیدارشدن های مکرر و سختی در دوباره به خواب رفتن، صبح خیزی و ناتوانی در دوباره خوابیدن همراه است.

طبق آمار علمی، تقریبا یک سوم  جمعیت آمریکا در طول سال، بی خوابی را به شکل جدی تجربه کرده اند که حدود 9% آنان دچار بی خوابی پایدار می شوند. آمار دقیق تعداد افراد مبتلا به بی خوابی درکشورمان را نداریم، اما این مشکل به وفور در افراد مختلف از هر قشری دیده می شود. متاسفانه نزدیک به نیمی از افراد مبتلا به این ناراحتی، در پی خوددرمانی برآمده و خود برای رفع مشکل از الکل یا داروهای خارج از استاندارد علمی استفاده می کنند.

دوره های گذرای بی خوابی اغلب به اضطراب مربوط بوده و درواقع نتیجه یک موقعیت دلهره آور مثل آمادگی امتحان یا مصاحبه شغلی است. بی خوابی های گذرا در انسان، زمان سوگواری، از دست دادن عزیزان یا هر تغییری در زندگی یا بعد از استرسی ناگهانی روی می دهد. این موقعیت ها خطر جدی برای سلامتی ندارند ولی گاهی در افراد مستعد و آسیب پذیر در پی یک بی خوابی شدید و ناگهانی، افسردگی یا به هم ریختگی تفکر پدید می آید. در بی خوابی های گذرای موقعیتی، استفاده کوتاه مدت از داروهای ترمیم کننده خواب، مشکل را مرتفع می سازد.

گهگاه بی خوابی، فقط گزارش خود فرد بوده و در اصل احساسی درونی است و مدارک و شواهد، موید آن نیست، مثلا شخص اظهار می کند که 1 تا 2 ساعت زمان صرف شده تا به خواب برود و در طول شب به کرات بیدار می شود، ولی اطرافیان یا حتی ثبت خواب شبانه، چنین گزارشی را تایید نمی کنند. این درک اشتباه از کیفیت خواب در افرادی که بیماری خاص روانپزشکی ندارند یا گاهی در افرادی با رفتارهای وسواس گونه نسبت به جسم و سلامتی ملاحظه می شود.

تجویز داروهای ضداضطراب در مواردی، بدون تغییر در میزان خواب، مسئله را حل می کند. این نوع بی خوابی ممکن است شکایت چند ساله فرد باشد و معمولا شخص بیمار نقش استرس در ایجاد آن را منکر می شود و وسایل مرتبط با خواب، مثل تخت و یا اتاق خوابش را به عنوان محرکی برای بی خوابی خود معرفی می کند، این نوع که «بی خوابی بسته به شرایط» هم نامیده می شود، درواقع به علت نگرانی از نخوابیدن، تلاش زیاد و سختی در به خواب رفتن است و در نتیجه آن، درگیری های فکری به وجود آمده که مانع خواب می شوند ولی زمانی که همان فرد در اتاق خواب خود نیست و یا تلاشی برای خوابیدن نمی کند، مثلا حین دیدن تلویزیون، به خواب می رود.

پرخوابی مفرط، وضعیتی جدی، خطرناک ناتوان کننده و حتی تهدیدکننده حیات است. این عارضه نه تنها فرد مبتلا بلکه خانواده، همکاران و به میزان وسعت ارتباطات فرد دیگران را تحت تاثیر منفی خود قرار می دهد. پرخوابی ممکن است نتیجه خوابی ناکافی، کارکرد درست سیستم مغزی تنظیم کننده خواب، جریان تکه تکه خواب یا به هم خوردن ریتم شبانه روزی فرد باشد.

گرفتن شحر حال دقیق از وضعیت خواب فرد، به تشخیص بیماری کمک شایانی می کند. اگر انسانی خواب خود را 1 تا2 ساعت در روز کم کند و این روند را برای یک هفته ادامه دهد، خواب آلودگی به سطح بیمارگونه می رسد، یا اگر شخصی با خواب های منقطع به دلیل عملکرد نادرست مغزی، روزگار را سپری کند به ناچار ناخواسته به خواب می لغزد و خواب های بدون هشدار و ناگهانی در موقعیت های نامناسب روی می دهد.

خواب آلودگی می تواند دوره ای و به صورت حملات مقاومت ناپذیر یا در صبح ها به عنوان مستی خواب روی دهد و در مواردی ممکن است کهنه و مزمن شود. اغلب  افراد، خواب آلودگی، احساس خستگی و بی حالی را معادل هم می دانند ولی انسان ممکن است بدون خواب آلودگی احساس خستگی کند یا بدون خستگی، خواب آلود بوده، یا هم خسته و هم خواب آلود باشد.

خواب زیاد و خواب آلودگی تاثیر منفی بر توجه، تمرکز، حافظه و کارکردهای عالی شناختی می گذارد. پیامد جدی و خطرناک خواب آلودگی شامل: شکست های تحصیلی، از دست دادن شغل و تصادفات جاده ای و صدمات کار با ابزارآلات صنعتی است. حوادث مربوط به خواب به ویژه در صنعت حمل و نقل راه آهن، جاده ای، دریایی و هوایی بیشترین آسیب را می رساند.

بهتر است در نظر داشته باشیم، گاهی پرخوابی پدیده ای طبیعی برای افرادی است که الگوی خواب آنان ذاتا به این شکل است و با وجود ساعات زیاد خواب، کاملا در سلامت هستند؛ انگیزه و کارآیی مناسب دارند و جدول زمان بندی خواب و بیداری طبیعی و ثابتی را تجربه می کنند.

در بررسی خانوادگی این افراد، موارد مشابه فراوان دیده می شود. بیشتر مردم الگوی متغیری از خواب دارند و در شرایط خاصی مثل تعطیلات آخر هفته، پرخواب می شوند.

سندرومی نسبتا کمیاب است که به شکل دروه های عودکننده خواب طولانی با فواصل بیداری و هوشیاری کامل وجود دارد. در طی این دوره ها، فرد گوشه گیر شده و ترجیح می دهد به رختخواب پناه برد. این عارضه بیشتر در آقایان و در اوایل بلوغ روی می دهد اگر خانمی مبتلا شود، معمولا در سنین بالاتر است. دوره های پرخوابی 18 تا 20 ساعت طول کشیده و با خوردن حریصانه، فعالیت زیاد جنسی و پرخاشگری های شدید همراه است. دوره ها چند روز یا گاهی چند هفته و 1 تا 10 نوبت در طی سال پدیدار می شود.

افزایش HLA (آنتی ژن لکوسیت انسانی) در این افراد به طور مکرر دیده شده که این روند به ضعف در سیستم ایمنی و دفاعی بدن منجر می شود.

در گروهی از خانم ها دوره های عودکننده پرخوابی در ارتباط با خونریزی های ماهیانه هستند. این نوع پرخوابی ها ممکن است متناوب یا کوتاه و چند روز قبل از شروع دوره، روی دهد؛ ولی اغلب، یک هفته به طول انجامیده و با بروز خونریزی رفع می شود. احتمالا عوامل هورمونی در این عارضه دخالت دارند در حالی که نابسامانی ویژه ای، در بررسی آزمایشگاهی هورمون ها ملاحظه نمی شود. از آنجا که داروهای ضدبارداری در رفع عارضه کمک رسان هستند، این باور که هورمون ها با خواب در ارتباطند بیشتر تقویت می شود.پرخوابی به دلیل رفتارهای تولیدکننده خواب ناکافی

سندروم خواب ناکافی، در رعایت نکردن برنامه خواب و بیداری ریشه دارد؛ معمولا علامت بالینی مشخصی ملاحظه نمی شود و در گروه زیادی از افراد روی می دهد. به درمان طبی نیاز ندارند زیرا فرد می داند علت خواب آلودگی او، خواب ناکافی است.

خواب کم و ناکافی، قاتل خزنده و خاموشی است که با بسیاری از حوادث رانندگی و ماشین آلات صنعتی ارتباط دارد. اگر فردی بیشتر و بیشتر از خواب محروم شود، بدهی خود را با خواب آلودگی گسترده پرداخت می کند، لذا زمانی که شخصی، برنامه منظم خواب ندارد و خواب او کافی نباشد به خواب آلودگی روزانه، خستگی، از دست دادن هوشیاری، آسیب حافظه، تحریک پذیری، کج خلقی و دمدمی مزاجی دچار می شود.

در نتیجه این مشکلات، ناگهان خواب می رود یا در آخر هفته دوره های طولانی خواب خواهدداشت.

نوشیدنی های کافئین دار توسط این افراد به صورت خودسرانه استفاده می شود ولی درمان مناسب آن، تنظیم برنامه خواب است. دسته ای از مطالعات نشان داده اند که بیماری های متابولیکی 1 و دیابت مقاوم به درمان با انسولین، ممکن است پیامد خواب ناکافی باشد.

خواب آلودگی ممکن است به دلیل مصرف داروهای خواب آور، تسکین دهنده، ضدحساسیت ها، ضدافسردگی های خواب آور، ضدصرع ها، ضدجنون ها و مسکن های حاوی مورفین، باشد. پرخوابی در پی قطع مصرف کوکائین، آمفتامین، کافئین یا نیکوتین نیز، پدیده ای فراوان است.دکتر سعید صدر
متخصص روانپزشکی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی