خلاقیت یک توانایی ذاتی ، اکتسابی است . اینکه فردی فعال باشد به ژنتیک و اطلاعات وراثتی او بستگی دارد. باید در نظر داشته باشید که اگر کودکی دارید که از لحاظ ذهنی خلاق هست شما می توانید خلاقیت او را تا حد زیادی بهبود ببخشید.
مفهوم خلاقیت وتفكر خلاق:
یكی از ویژگیهتای ممتاز تفكر انسان ،آفرینندگی یا خلاقیت است.رابرت گانیه(به نقل سیف،۱۳۸۳)آفرینندگی را نوعی حل مساله می داند كه تازگی نتایج تفكر آفریننده از ویژگیهای آن است.در نظریه ی گیلفورد،آفرینندگی بر حسب تفكر واگرا تعریف شده است.
پاپالیا(به نقل زارعی،۱۳۷۹)خلاقیت را توانایی دیدن چیزها در یك نظر نو و غیر معمولی و ارائه ای رهیافتهای جدید ،غیر معمولی و اثر بخش می داند.تورنس(به نقل سیف،۱۳۸۳)تفكر آفریننده را اینگونه تعریف می كند:«فرایند حس كردن مشكلات ،مسائل،شكاف در اطلاعات ،عناصر گم شده ،چیزهای ناجور ؛حدس زدن و فرضیه سازی درباره یی این نواقص و ارزیابی و آزمودن این حدسها و فرضیه ها،تجدید نظر كردن و دوباره آزمودن آنها و بالا خره انتقال نتایج».
ویژگیهای افراد خلاق:
استاین(به نقل سیف ،۱۳۸۳)مطالعات انجام شده درباره ی ویژگیهای افراد آفریننده و خلاق را ورد بررسی قرار داده و برای آنان ویژگیهای زیر را یافته است:«انگیزه ی پیشرفت سطح بالا،كنجكاوی فراوان،علاقه مندی زیاد به نظم و تركیب در كارها ،قدرت ابراز وجود و خود كفایی،شخصیت غیر متعارف و غیر رسمی و كامروا،دارای پشتكار و انضباط در كارها،دارای استقلال،طرز فكر انتقادی،انگیزهای زیاد و دانش وسیع،اشتیاق واحساس سر شار،زیبا پسندی و علاقه مندی به آثار هنری،علاقه ی كم به روابط اجتماعی و حساسیت زیاد به مسائل اجتماعی ،تفكر شهودی،قدرت تاثیر گذاری بر دیگران»یافته های دیگر علمی(زارعی،۱۳۷۹)خصایص ششگانه ی زیر را برای اشخاص خلاق به طور نسبی ،نشان داده اند:
فصیح صحبت می كنند.
در جو آزاد انعطاف و وفاق دارند و در جو فشار،گردنكشی می كنند.
در فكر كردن،بیشتر واگرا و مبتكرند تا همگرا و دنباله رو.
حافظه ی خوب و فكر جویای آنها سبب می شود كه هر چیز نو ظهور را آشنا بیا بند.
به خلق خوش و رفتار شوخ تمایل دارند.۶ به داشتن افكار نا جور و غریب،شهرت دارند.
به سادگی می توان یافت كه بعضی از این ویژگیها سبب ناراحتی بسیاری از معلمان می شوند.در حالیكه وفاق نداشتن و همگرا نبودن صفات بعضی از دانش آموزان را می توان زمینه ای برای یافتن خلاقیت آنان به حساب آورد ونه شرارت ذاتی.دانش آموزان خلاق از دروس نظری،حفظی و گوش دادنی لذت نمی برند ،آنان تفكری تحلیل گر ،بارور وسازنده دارند.
روشهای آموزش آفرینندگی و خلاقیت:
صرف دانستن اینكه چه كسی خلاق است برای پرورش خلاقیت،كافی نخواهد بود،بلكه مهم این است كه بدانیم خلاقیت به چه نحو رشد و پرورش می یابد.تحقیقات مربوط به خلاقیت (به نقل پیرخایفی ۱۳۷۶)نشان می دهند كه رشد این توانایی از همان دوران كودكی آغاز می شود و در دوران دبیرستان به مرتبه ی ثبوت خودش میرسد؛البته اگر این توانایی در همین دوران پرورش یافته باشد تا پایان عمر به غنای آن افزوده می شود.در حقیقت ،خلاقیت از دوران كودكی تا نوجوانی،همیشه به دنبال مأمنی برای رشد خود می گردد؛این تجربه ی گرانبهای تحقیقی نشان می دهد كه باید به امر آموزش خلاقیت در سطوح مختلف تحصیلی دبستان،راهنمایی و دبیرستان آن هم با روشهای علمی اقدام كرد وبه تواناییهای خلاقه ی دانش آموزان در زمینه های گوناگون هنری،فرهنگی،علمی و ورزشی احترام گذاشت و از آنها به نحو درست و مناسب،استقبال كرد و برای پرورش آنها همت نمود.همه ی روانشناسان پرورشی و متخصصان آموزشی معتقدند كه تواناییهای آفریننده و خلاق و شیوه های فكری واگرا را می توان به افراد،به ویژه به كودكان و نوجوانان آموزش داد.
پیشنهادهای مهم این صاحبنظران (به نقل سیف،۱۳۸۳)درباره ی روشها و فنون ایجاد آفرینندگی یا خلاقیت عبارتند از:
ـ تجارب دانش آموزان را به موقعیت های خاص،محدود نكنید:
كارهای بدیع و تخیلات دانش آموزان را تشویق كنید.سؤالهایی از آنان بپرسید كه مشوق تفكر واگرا باشند و از تكرار روشهای معمول ومتداول بپر هیزند.سؤالهایی بپرسید كه با چرا و چگونه آغاز می شوند ،نه با كجا،چه كسی،وچه وقت؛سؤالهایی طرح كنیدكه جوابهای متعددی داشته باشند.
ـ برای طرح سؤالها و اندیشه های غیر معمول و بدیع،ارزش قائل شوید:
دانش آموزان خود را تشویق كنید تا سؤالهای گوناگون از شما بپرسند،فرا تر از اطلاعات ودانشهای معمول فكر كنند و راههای مختلف برای مسائل پیشنهاد دهند.از سؤالهای غیر معمولی كه از سوی دانش آموزان مطرح می شوند و شما از عهده ی جواب دادن به آنها بر نمی آیید.
ـ فرصتهایی برای خود آموزی و یاد گیری اكتشافی در اختیار یادگیرند گان قرار دهید:
استقلال شخصی و توانایی پیدا كردن راه حل برای مسائل به طریق اكتشافی و از راه خود آموزی،از ویژگیهای افراد آفریننده و خلاق است.اگرتنها حفظ كردن مطالب و راه حل های قالبی مورد تائید معلمان واقع شوند،دانش آموزان به حفظ كردن مطالب تشویق خواهند شد،امّا اگر اندیشه های اصیل مورد تائید قرار گیرند ،دانش آموزان به فعالیتهای خلاق مبادرت خواهند كرد.
ـ در مقابل تفاوتهای فردی یادگیرندگان با احترام بر خورد كنید:
از وارد كردن دانش آموزان به رقابت و همچشمی با یگدیگر بپرهیزید.هر یك از دانش آموزان دارای استعداد و قریحه ی خاص خودش است كه شاید از این جنبه با دانش آموزان دیگر متفاوت باشد؛در پرورش این استعدادهای ویژه در دانش آموزان بكوشید.برخوردهای درست معلمان با كودكان در سالهای پایین كودكی ،بر رشد استعدادهای خلاق آنان تأثیر فراوان دارد.
ـ رفتار های آفریننده را برای كودكان ،سر مشق قرار دهید:
یلون و وینستاین(به نقل سیف،۱۳۸۳)درباره ی آموزش رفتارها و ویژگیهایی خلاق از راه مشاهده گفته اند:«دانش آموزان كلاس پنجم ابتدایی پس از مشاهده ی رفتارهای خلاق نشان داده شده در یك فیلم یا از سوی معلم،رفتارهای خلاق از خود نشان دادند ُُ».پژوهشهای انجام شده ی دیگر(هریس،به نقل سیف،۱۳۸۳)همچنین نشان داده اند كه روش آموزش از طریق سر مشق دهی ،بیشتر از روشهای مرسوم آموزشی،منجر به ایجاد رفتارهای خلاق در دانشجویان دانشگاه می شود .
ـ از روشها و فنون ویژه ی بالا بردن سطح خلاقیت و آفرینندگی استفاده كنید:
تعدادی روش وفن آموزشی وجوددارند كه استفاده از آنها در پرورش استعدادهای خلاق كودكان بسیار مؤثرند،معروفترین آنها روش بارش مغزی است،در این روش،معلم،مسأله ای را به دانش آموزان می دهد و از آنان می خواهد تا هر چه راه حل برای مسأله به ذهنشان می رسد بگویند.روش آموزشی دیگر كه منجر به بالا بردن سطح فعالیتهای خلاق یادگیرندگان می شود،آموزش مهارتهای پژوهشی است،این روش به طرح وآزمودن فرضیه از سوی یادگیرند گان كمك می كند.روشهای درست طرح فرضیه و آزمودن فرضیه به وسیله كودكان،منجر به ایجاد طرز فكر آفریننده در آنان می شود.روش مطالعه ی آفریننده،روش مؤثر دیگری در آموزش خلاقیت است ؛تورنس و هارمون (به نقل سیف،۱۳۸۳)درباره ی روش مطالعه ی آفریننده ،این راهنماییها را در اختیار دانش آموزان قرار داده اند:«وقتی كه به خواندن مطالب یك كتاب می پردازید به مورد استفاده های مختلف اطلاعاتی كه در آن كتاب به آنها بر می خورید،بیندیشید.خیلی اهمیت دارد به راههایی كه می توانید اطلاعات خوانده شده را در زندگی شخصی و حرفه ای خود به كار بندید فكر كنید.تنها به این سؤال فكر نكنیدكه:مؤلف چه می گوید؟از خود بپرسیدكه:چگونه می توانم آنچه راكه نویسنده نوشته است مورد استفاده قرار دهم.تنها به یك مورد استفاده اكتفا نكنید.تا آنجا كه می توانید موارد استفاده های بیشتری را بیابید و بعضی از آنها را برای كاربرد آینده ی خود یادداشت كنید.ممكن است مدتی وقت لازم باشدتا این نوع مطالعه كردن را بیاموزید.با این حال مأیوس نشوید،بعد از دو سه روز خواهید دید كه می توانید این روش مطالعه را به راحتی به كار بندید».
راهبردهای عملی در پرورش خلاقیت:
آموزش و پرورش منجر به انباشتن انبوهی از اطلاعات در ذهن دانش آموزان وباز پس گیری آنها در موقعیت خاصی با عنوان امتحان،با پرورش خلاقیت در دانش آموزان بسیار متفاوت است.درادامه ی این نوشتار،راهبردهایی عملی برای پرورش خلاقیت و راههای رشد و توسعه ی تفكر خلاق و بالنده آورده می شود:
احترام به سؤالهای فراگیران:
سؤال،انعكاسی از مغز تشنه ای است كه می خواهد با دریافت جواب از فردی كه بهتر از او می داند،خود را سیراب كند.هر چند احتیاج باید فوراً بر آورده شود ولی كمی مكث بین سؤال و جواب،معمولاً می تواند افكار و ایده های مفیدی را برای مباحثه به بار آورد.
جواب باید فرد را به سؤالهای جدید هدایت كند:
میباید هنگام جواب دادن به هر سؤال،فراگیر را به سوی معماهای تازه تر بكشاند تا ذهنش خود آگاه یا ناخودآگاه،مشغول كنكاش و جستجو باشد.بنابراین اصل،از به كار بردن كلماتی از قبیل بله،خیر،البته،هرگز،مطمئناً و امثال آنها به تنهایی باید اجتناب شود.این نوع جوابها چشمه ی جوشان كنجكاوی فراگیر را ارضا نمی كند،افزون بر آن،فرد می آموزد كه برای هر مسأله و مشكلی در زندگی.فقط به دنبال یك راه حل بگردد و از امكانات مختلف و متعددی كه ممكن است برای حل آن مشكل وجود داشته باشد.غافل بماند.جواب باید بین معلومات تازه و قبلی فراگیر، ارتباط برقرار كند.
ایجاد فضای مناسب در كلاس:
فضای كلاس درس باید آزاد و مشوق كاوشهای كنجكاوانه ی یادگیرندگان باشد.رابرت بیلر (ترجمه ی كدیور،۷۱)می گوید:«اگر می خواهید دانش آموزانتان مبتكر ومستقل اندیش بار آیند،باید محدودیتها و قیدوبندهای آموزشی در كلاس درس را به حداقل كاهش دهید.اگر دانش آموزان نگران شكست در فعالیتهای یاد گیری خود باشند یا این كه پاسخهای نادرست آنان در كلاس با تمسخر معلم ودیگر دانش آموزان مواجه شود.دانش آموزان در حل مسائلشان در كلاس به نحو خلاق،موفق نخواهند بود.»
احترام به عقاید عادی فراگیران:
بایدبه كودكان ونوجوانان نشان دهیم كه عقایدشان با ارزش است؛لازم است والدین و مربیان،نه تنها درباره ی امور و مسائلی كه به فرزندان مربوط می شود،بلكه درباره ی مسائل و امور خانه و مدرسه كه كه دخالت كودكان و نوجوانان در آنها شایسته است از آنان نظر بخواهند و عقایدشان را هم مثل عقاید بزرگترها ،در حضور كودك یا نوجوان به بحث و گفتگو بگذارند.
احترام به عقاید غیر عادی فرا گیران:
كودكان و نوجوانانی كه به نوعی خلاقیت آنها برانگیخته شده روابط ومفاهیمی رامی بینند و درك می كنند كه والدین و مربیان آنها ممكن است درك نكنند و گاهی چنان نظراتی را مطرح می كنند كه بزرگترها قادر به ارزشیابی و جایگزینی آنها نیستند.ترغیب كودكان و نوجوانان به ابراز عقاید نو وغیر عادی همراه با قدردانی ازآنان،اصولی هستند كه در پرورش خلاقیت باید مورد توجه باشند.
ستایش اندیشه های مفید و بیان آزاد دانش آموزان:
معلم می تواند در كلاسهای درس خود،فرصتی را برای اظهار نظر آزاد و بیان عقاید و اندیشه های متنوع دانش آموزان در اختیارشان قرار دهد و افكارشان را مورد ستایش قرار دهد.روانشناسان(بیلر،ترجمه ی كدیور،۷۱)وجود فضای آزاد آموزشی را كه در آن ابراز عقاید مختلف دانش آموزان با تایید و خوشرویی معلمان و دیگران مواجه می شود،از عوامل مهم رشد استقلال فكری می دانند.
تكمیل كردن اشیاء وامور غیر كامل:
از دیگر روشهای پرورش خلاقیت،این است كه از كودكان به ویژه،بخواهیم جملات ناتمام،داستانهای غیر كامل،نقاشیها و تصاویر نیمه تمام و مبهم و حتی اشیاء نیمه كاره را كامل كنند،در چنین مواردی،آنان سعی می كنند نهایت ابتكارات خود را برای تكمیل مطالب یا اشیاء نیمه تمام به كار برند؛برای مربی،محتوی قسمت كامل شده به وسیله ی كودكان نباید چندان مهم باشد،بلكه روش و چگونگی تكمیل در درجه ی اول اهمیت قرار گیرد.
بیان شرح حال و موفقیت اندیشمندان:
كودكان و نو جوانان،رفتار و اعمال شخصیتهای محبوب و سر شناس و موفق را تقلید می كنند؛بنابرین معلم می تواند از این توانایی یادگیرندگان در تحریك و تشویق اندیشه های آنان نهایت بهره را ببردوبامعرفی بزرگان وافرادموفقی كه با بهره گیری ازتواناییهاواستعدادها،خلاقیت خودراشكوفاكرده وازپیامدهاونتیج آن برخوردارشده اند،انگیزه ی شكوفایی ورشدخلاقیت رادرفراگیران ایجادكند.
تجارب فرا گیران را محدود نكنید:
افزون بر شرایط معمول و موقعیت های متداول آموزش رسمی،برای دانش آموزان فرصتهای تازه و متنوعی نیز فراهم آورید.سؤالهای مختلف و متنوعی را با چرا و چگونه در درسهای گوناگون،به ویژه علوم تجربی و علوم اجتماعی مطرح كنید تا مشوق تفكرواگرای آنان باشید.