شاید بیشتر ما بعد از اینکه یک بلای طبیعی در مناطقی از کشورمان رخ می دهد، تنها به این مسئله فکر می کنیم که کاش آن بلا تمام شود و مردم آن شهر به آسایش برسند. اما مسئله ی مهم تنها خرابی و ویرانی آن شهر نیست، خرابی روحیه ی مردم آن شهر از همه مهم تر می باشد. اینکه چگونه باید روحیه ی بازماندگان را تسکین داد، بسیار مهم می باشد.

بلایای طبیعی، سالانه منجر به مرگ، معلولیت جسمی و روانی و تغییر روند مسیر زندگی میلیون­ها نفر و صدمات مالی شدید برای افراد و دولت ها می­گردند. کمک­ها و امدادها از سایر نقاط  کشور و دنیا به دنبال وقوع بلایا به سرعت به منطقه آسیب ­دیده ارسال می­گردد. کمک­های بهداشتی یکی از اولین و مهم­ترین امدادهایی است که به منطقه آسیب دیده می­رسد. امروزه تشخیص داده شده که کمک­های زود هنگام به مردم در جهت اینکه آن ها بفهمند چگونه با استرس­های ناشی از فاجعه کنار بیایند و بر آن ها غلبه کنند ثمر بخش می­باشد و این امر، از گسترش مشکلات بعدی در آن ها جلوگیری می­کند.

 وقوع حوادث و بلایای طبیعی، گذشته از خرابی و ویرانی هایی که بر جای می گذارد، مصائب روحی بی شماری را به وجود می آورد که نمی توان به سادگی، این پس لرزه های روانی را جبران نمود و شخص آسیب دیده را به سکون و آرامش رساند و چهارچوب روحی او را مانند چهارچوب خانه ویران شده اش بازسازی نمود. این مساله نقش مشاورین بهداشت روانی را دو چندان می کند.

بروز فشارهای روانی در آسیب ­دیدگان و حتی بستگان و گروه های امدادی قابل پیش­ بینی است و می­توان با تدابیری آن ها را کاهش داد و حتی از بین برد اما چگونه می­توان از میزان این تنش ها کاست و آرامش را به بازماندگان بازگرداند و انگیزه کار، فعالیت و مشارکت در امور پس از بلایا را در آسیب­دیدگان فراهم آورد؟

به طور معمول به دنبال بحران هایی همچون سیل و زلزله، افراد از مراحل مختلفی عبور می کنند. پس از وقوع بلایا، واکنش روانی مردم در مراحل مختلف، متفاوت است باید این تفاوت ها را بشناسیم و با آن ها رفتار کنیم. بی­شک، کیفیت رفتار سازمان امدادرسانی در کنار این تنش­ها و عوامل تشدید کننده و کاهش­دهنده آن می­تواند مشگل گشا باشد. انسان ها با رویارویی با بلایا و حوادث، واکنش هایی از خود بروز می­دهند که می­توان آن ها را به پنج مرحله تقسیم کرد.

1- مرحله تماس یا ضربه: این مرحله در چند دقیقه اول پس از حادثه بروز می کند.

علائم واکنش:

– اکثر افراد دچار ترس و وحشت می شوند.

– برخی افراد، بهت زده می شوند.

– افراد، گیج و درمانده هستند و قدرت انجام هیچ کاری را ندارند.

– این حالت معمولاً گذرا و کوتاه مدت است.

اداره واکنش:

دراغلب موارد قبل ازرسیدن هر کمکی بطور خود به خود  پایان می پذیرد.

2- مرحله برخورد شجاعانه یا قهرمان گرایی: این مرحله در ساعات یا روزهای اولیه وقوع حادثه بروز می کند.

علائم واکنش:

– افراد احساس می کنند باید کاری انجام دهند، با دیگران ارتباط برقرار می کنند و به طور داوطلبانه در امدادرسانی کمک می کنند.

– همبستگی بین مردم ایجاد می شود.

– مردم با گذشت و ایثار زیاد عمل می کنند و تا رسیدن نیروهای کمکی، بسیاری از کارها را خود انجام می دهند. به ­عنوان مثال پس از زلزله شروع به بیرون آوردن اجساد از زیر آوار می کنند.

– افراد، گستاخانه عمل کرده و به موانع اداری اجرایی کاری ندارند و ممکن است عصبانی و تحریک پذیر شوند.

اداره واکنش:

– رفتار آسیب دیدگان را باید به عنوان واکنش طبیعی آن ها تلقی کرد.

– باید وضعیت و شرایط افراد را درک کرد.

– هدایت هوشمندانه ( باید فعالیت های مردم را بصورت مناسبی هدایـت کرد)

– به نقش خانواده افراد آسیب دیده و یا دوستان آن ها اهمیت داده شود.

3- مرحله شادمانی یا فراموش کردن غم: این مرحله بین یک هفته تا چند ماه بعد از حادثه بروز می کند.

علائم واکنش:

همزمان با رسیدن نیروهای کمکی و توزیع کمک ها، افراد امیدوار شده و به­ طور موقت به آن ها حالت آرامش دست می دهد.

اداره واکنش:

کمک رسانی به افراد در این مرحله بسیار مهم و مفید بوده و نتایج زیر را در بردارد

– سرعت در پیدایش تعادل روانی

– جلوگیری از اختلالات روانی عاطفی شدید بعدی

– جلوگیری از انتقام جویی و بدبینی نسبت به دیگران در مراحل بعدی

4- مرحله سرخوردگی یا مواجهه با واقعیت: این مرحله بین 2 الی 3 ماه بعد از وقوع حادثه بروز می کند.

علائم واکنش:

– افراد تازه متوجه وسعت خسارت و فقدان هایشان می شوند.

– افراد مجدداً روحیه خود را از دست می دهند، نا آرام، خسته و درمانده می شوند.

– ممکن است به این نتیجه برسند که کمک های رسیده برای آن ها کفایت نمی کند و یا شروع به مقایسه دریافتی های خود با دیگران کنند.

– مضطرب و حساس شده و احساس تنهایی شدیدی می کنند.

اداره واکنش:

– از نظر روانی احتیاج به حمایت بیشتری دارند.

– ایجاد روحیه امید و اعتماد به نفس درآسیب دیدگان اهمیت زیادی دارد.

– امدادگران و مسئولین توزیع کمک ها، باید حداکثر تلاش خود را در جهت توزیع  عادلانه و توام با احترام امکانات را بین مردم انجام دهند.

5- مرحله تجدید سازمان یا ترمیم: این مرحله 6 ماه تا 1 سال پس از وقوع حادثه بروز می کند. افراد شروع به بازسازی روانی

خود و بازسازی زندگی خود می کنند و به تدریج درک می کنند که باید متکی به خود باشند.

  • آگاهی از این واکنش ها کمک می کند تا عکس العمل های روانی آسیب دیدگان را بشناسیم و نحوه برخورد با آنان را دریابیم. گاه برخی از مراحل بارز نیستند و الزاماً به­ترتیب نیز رخ نمی دهند. اقدام متناسب با این حالت ها، مردم را منسجم کرده و به آن ها انگیزه می­دهد تا با حوادث دست و پنجه نرم کنند. هدف نهایی، رسیدن هر چه سریع تر بازماندگان به مرحله تجدید سازمان است.
  • صدمات روحی شخص آسیب دیده ممکن است پنج تا شش سال بعد از وقوع حادثه موجبات اضطراب ، افسردگی، ترس یا حتی بزهکاری را در شخص ایجاد کند. آسیب دیدگان و بازماندگان این حوادث برای عبور از این بحران و بازیافتن سلامت روانی خود می بایست مراحلی را طی نمایند. حضور تیم های روان شناختی و استقرار آن ها در محل آسیب دیده می تواند در هضم و حل این بحران، کمک شایانی باشد. مشاورین بهداشت روانی به منظور بهبود وضعیت روانی و روحی آسیب دیدگان کمک می کنند تا از اعمال رفتارهای سنتی و غیر علمی جلوگیری شود.

منابع:

1- دکتر محمد تقی یاسمی، دکتر محمد فرج پور و همکاران، 1388،  حمایت های روانی اجتماعی در بلایای حوادث غیرمترقبه (متن آموزشی مدیران بهداشتی) ، اداره سلامت روان، دفتر سلامت روانی اجتماعی و اعتیاد، معاونت سلامت وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی.

2- فتحی, رویا، 1385، نقش مشاورین بهداشت روانی در هنگام بروز بلایای طبیعی، همایش ملی مناسب سازی محیط شهری، تهران، پژوهشکده مهندسی و علوم پزشکی جانبازان.

فارس نیوز