پانکراتیت چیست؟ انواع، علائم، تشخیص، پیشگیری و درمان

آسیب دیدگی لوزالمعده زمانی اتفاق می افتد که آنزیم های گوارشی قبل از اینکه در روده کوچک رها شوند شروع به فعالیت می کنند و پانکراس یا همان لوزالمعده را مورد حمله قرار می دهند. بیماری پانکراتیت در واقع همان التهاب لوزالمعده است که به دلایل متفاوتی بروز می کند و علائم مختلفی هم دارد. دو نوع پانکراتیت وجود دارد: پانکراتیت حاد که خیلی ناگهانی و در عرض چند روز گسترش پیدا می کند و پانکراتیت مزمن که چندین سال به طول می انجامد. ما در این مقاله از بخش بیماری های دکتر سلام هر دو نوع پانکراتیت و همینطور علائم، علل، عوامل خطر ساز و درمان آنها را بررسی می کنیم.

پانکراتیت چیست؟

پانکراتیت نوعی بیماریست که در آن لوزالمعده بیمار دچار التهاب می شود. لوزالمعده یا پانکراس غده بزرگیست که پشت معده و کنار روده کوچک قرار دارد. این غده دو وظیفه اصلی و مهم را انجام می دهد. آنزیم های گوارشی قدرتمند و موثری در روده کوچک آزاد می کند که به هضم بهتر و سریع تر غذا کمک می کنند. هورمون های انسولین و گلوکاگون را وارد جریان خون می کند تا به بدن کمک کنند بتواند از مواد غذایی به عنوان منبع انرژی استفاده کند.

پانکراتیت حاد

پانکراتیت حاد در واقع التهاب ناگهانی لوزالمعده است. همان طور که قبلا اشاره کردیم، لوزالمعده غده بزرگیست که در قسمت فوقانی شکم و پشت معده قرار دارد و مسئول تولید و ترشح هورمون ها و آنزیم های گوارشی است. وقتی التهاب لوزالمعده بروز می کند، این آنزیم ها که به طور عادی در دستگاه گوارش آزاد می شوند شروع به آسیب زدن به خود لوزالمعده می کنند و در نتیجه این غده متورم و ملتهب می شود.

این مساله باعث می شود آنزیم های بیشتری در بافت های اطراف پانکراس و همین طور در جریان خون بدن آزاد شوند و به این ترتیب نه تنها روند هضم غذا کند و دردناک می شود بلکه ممکن است سایر عملکردهای بدن نیز تحت تاثیر قرار بگیرد. اگر حملات آنزیم ها به پانکراس شدید، طولانی مدت و یا مکرر باشد لوزالمعده به طور دائمی آسیب می بیند و زخم می شود.

بیشتر بخوانید: افراد مستعد ورم لوزالمعده

علل پانکراتیت حاد

دقیقا مشخص نیست که چرا آنزیم های گوارشی به لوزالمعده حمله می کنند و در بسیاری موارد دلیلی برای این مساله پیدا نمی شود اما چند عامل شناخته شده برای پانکراتیت حاد وجود دارد که به آنها اشاره می کنیم. سنگ کیسه صفرا یکی از شایع ترین دلایل بروز پانکراتیت حاد است. وقتی سنگ های صفراوی از کیسه صفرا خارج می شوند می توانند مجرای لوزالمعده که آنزیم های گوارشی را از لوزالمعده به روده کوچک منتقل می کند را مسدود کنند.

به این ترتیب آنزیم ها نمی توانند از لوزالمعده خارج شوند و دوباره به محل قبلی شان یعنی همان لوزالمعده برمی گردند و باعث التهاب می شوند. یکی دیگر از دلایل ابتلا به پانکراتیت حاد مصرف الکل است. با اینکه اکثر افرادی که مشروبات الکلی مصرف می کنند هیچ وقت به این بیماری مبتلا نمی شوند اما برخی افراد بعد از مصرف بیش از حد مشروبات الکلی دچار این بیماری می شوند. علاوه بر این، در صورتی که الکل به همراه دخانیات مصرف شود خطر ابتلا به پانکراتیت حاد نیز افزایش پیدا می کند.

سایر عواملی که ممکن است باعث ایجاد پانکراتیت حاد شوند عبارتند از:

استفاده از داروهایی مثل: سولفا داروها، دیورتیک ها یا قرص های آب مثل هیدروکلروتیازید، داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی بدن مثل آزاتیوپرین، داروهای درمان HIV
جراحی شکم
ترومای شدید
شرایط متابولیکی خاص مثل بالا بودن میزان تری گلیسیرید یا کلسیم خون
ابتلا به برخی عفونت ها مثل اوریون یا هپاتیت ویروسی

علائم پانکراتیت حاد

شایع ترین علامت این بیماری درد قسمت فوقانی شکم است که می تواند قابل تحمل و یا خیلی شدید باشد. این درد معمولا درست زیر دنده ها و در وسط بدن احساس می شود اما گاهی اوقات ممکن است بیمار در سمت راست یا چپ بدنش هم درد را حس کند. در برخی موارد هم ممکن است درد به کمر، پهلو، قفسه سینه و یا پایین شکم هم کشیده شود.

درد پانکراتیت حاد به سرعت و اغلب در عرض 30 دقیقه به اوج خودش می رسد و اگر ناشی از مصرف مشروبات الکلی باشد معمولا یک تا سه روز بعد از مصرف الکل شروع می شود. اغلب اوقات پیدا کردن موقعیتی که بتواند درد این بیماری را کاهش بدهد دشوار است اما ممکن است بیمار با خم شدن یا دراز کشیدن احساس درد کمتری داشته باشد. از طرف دیگر به طور معمول غذا خوردن احساس درد را بیشتر می کند.

سایر علائم پانکراتیت حاد عبارتند از:

تهوع و استفراغ
بی اشتهایی
نفخ شکم
در موارد شدیدتر ممکن است بیمار دچار تب، مشکلات تنفسی، ضعف و یا شوک شود.

تشخیص

تشخیص پانکراتیت حاد بر اساس موارد زیر انجام می گیرد:

علائم بیمار
معاینات جسمی
آزمایشات خاص

آزمایش خون می تواند بالا بودن میزان آنزیم های پانکراس را نشان بدهد. در برخی موارد نیز ممکن است از اسکن توموگرافی کامپیوتری (CT) برای تشخیص استفاده شود. سی تی اسکن می تواند تورم لوزالمعده و تجمع مایعات در شکم بیمار را نشان دهد. در صورتی که پزشک به وجود سنگ کیسه صفرا شک کند برای اطمینان از این مساله از معاینه سونوگرافی کیسه صفرا استفاده می کند.

طول دوره بیماری

در اغلب موارد پانکراتیت خفیف تا متوسط در عرض یک هفته از بین می رود اما موارد شدیدتر ممکن است چند هفته طول بکشند. اگر لوزالمعده دچار حملات شدید یا مکرر شود که آسیب جدی در پی داشته باشد ممکن است بیمار به پانکراتیت مزمن دچار گردد.

درمان پانکراتیت حاد

اگر مشکوک به پانکراتیت حاد هستید تا قبل از مراجعه به پزشک چیزی نخورید و نیاشامید. غذا خوردن و نوشیدن مایعات باعث آزاد شدن آنزیم های گوارشی از لوزالمعده می شود و همین مساله درد را تشدید می کند. اکثر افرادی که به این بیماری مبتلا می شوند باید در بیمارستان بستری و با داروهای مسکن و تزریقات داخل وریدی درمان شوند.

تا زمانی که علائم بیمار بهبود پیدا نکند اجازه خوردن و یا نوشیدن چیزی ندارد. در اغلب موارد نمی توان برای سرعت بخشیدن به روند بهبودی و درمان بیمار کاری انجام داد. اگر این دوره طولانی شود و بیمار بیشتر از یک هفته نتواند غذا بخورد تغذیه او از طریق تزریق داخل وریدی و با سرم انجام می شود. در برخی موارد نیز پزشک برای جلوگیری یا درمان عفونت لوزالمعده یا بافت های اطراف آن آنتی بیوتیک تجویز می کند. در بیشتر موارد نیازی به داروهای بیشتر وجود ندارد.

اگر پانکراتیت حاد به دلیل سنگ های کیسه صفرا ایجاد شده باشد پزشک از آزمایش ای آر سی پی (ERCP) برای معاینه مجرای لوزالمعده استفاده می کند. در طی انجام این روش ممکن است پزشک مجبور شود با ایجاد یک برش مجرای صفراوی مسدود شده را باز کند و به احتمال زیاد کیسه صفرا نیز برداشته می شود. این کار معمولا چند روز یا چند هفته بعد از بهبود این بیماری انجام می شود. در موارد نادری هم ممکن است به عمل جراحی نیاز باشد.

پیشگیری

خودداری از مصرف مشروبات الکلی نقش مهمی در پیشگیری از ابتلا به این بیماری دارد. اگر سابقه ابتلا به پانکراتیت ناشی از مصرف الکل دارید به طور جدی باید از مصرف مشروبات الکلی خودداری کنید. این مساله در پیشگیری از عود مجدد بیماری و یا ابتلا به پانکراتیت مزمن بسیار مهم است. در مورد پیشگیری از بروز پانکراتیت حاد غیر مرتبط با الکل کار زیادی نمی توان انجام داد. با این حال اقدامات پیشگیرانه در خصوص ابتلا به سنگ های صفراوی می تواند مانع از ایجاد پانکراتیت حاد شود.

برای جلوگیری از ایجاد سنگ های کیسه صفرا وزنتان را در محدوده طبیعی نگه دارید و از کاهش وزن ناگهانی و به سرعت خودداری کنید. اگر علت پانکراتیت حاد سنگ کیسه صفرا تشخیص داده شود، معمولا برای جلوگیری از آسیب دیدگی بیشتر لوزالمعده جراحی کیسه صفرا توصیه می شود. در مواردی که مصرف یک داروی خاص باعث التهاب پانکراس شود نیز قطع مصرف دارو می تواند به بهبود پانکراتیت حاد کمک کند.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

در موارد زیر حتما به پزشک مراجعه کنید یا با پزشک تماس بگیرید:

درد شدید شکم که بیش از 30 دقیقه طول بکشد
احساس درد همراه با استفراغ و حالت تهوع شدید

در بیشتر موارد پانکراتیت حاد خود به خود و بعد از چند روز برطرف می شود و معمولا با عوارض و مشکلات خاصی همراه نیست. اما درصد کمی از بیماران ممکن است با عوارضی مثل آبسه لوزالمعده روبرو شوند که به درمان و پیگیری های بیشتری نیاز دارد. پانکراتیت ناشی از مصرف الکل با نوشیدن مجدد مشروبات الکلی عود می کند و ممکن است باعث آسیب دیدگی دائمی لوزالمعده و همچنین ابتلا به پانکراتیت مزمن شود.

پانکراتیت مزمن

افراد مبتلا به پانکراتیت مزمن به التهاب مداوم لوزالمعده دچار می شوند که منجر به آسیب دائمی این عضو بدن می شود. عملکرد اصلی پانکراس یا همان لوزالمعده تولید و ترشح آنزیم ها و هورمون های هضم مثل انسولین است که قند خون بدن را کنترل می کند. آسیب دیدن لوزالمعده باعث بروز مشکلات مربوط به هضم، جذب مواد مغذی و تولید انسولین می شود. در نتیجه افراد مبتلا به پانکراتیت مزمن معمولا با کاهش وزن، اسهال و کمبود ویتامین مواجهند و به دیابت مبتلا می شوند.

علل پانکراتیت مزمن

به طور معمول چند سال طول می کشد تا تغییرات دائمی و علائم پانکراتیت مزمن بروز کنند. بیشتر موارد ابتلا به پانکراتیت مزمن ناشی از مصرف طولانی مدت مشروبات الکلی است. اما از آنجایی که فقط 5 تا 10 درصد از کسانی که الکل مصرف می کنند به پانکراتیت مزمن دچار می شوند، عوامل دیگری نیز در بروز این اختلال نقش دارند. به طور کلی افرادی که بعد از یک یا دو دوره ابتلا به پانکراتیت حاد همچنان به مصرف مشروبات الکلی ادامه می دهند بیشتر از دیگران در معرض ابتلا به پانکراتیت مزمن قرار دارند.

سایر عواملی که در بروز پانکراتیت مزمن نقش دارند عبارتند از:

وراثت

پانکراتیت مزمن ارثی یکی از اختلالات نادر ژنتیکی است که باعث می شود فرد قبل از 20 سالگی مستعد ابتلا به این بیماری شود.

دلایل ژنتیکی

مهمترین علت ژنتیکی شناخته شده که باعث ایجاد پانکراتیت مزمن می شود جهش ژن های فیبروز کیستیک است.

انسداد مجرای تخلیه آنزیم های گوارشی از لوزالمعده

در صورتی که آنزیم های گوارشی به درستی از لوزالمعده خارج نشوند می توانند باعث آسیب دیدگی آن شوند. معمولا این انسداد به دلیل سنگ های کیسه صفرا، زخم های ناشی از جراحی های قبلی، تومورها، ناهنجاری های پانکراس و یا شکل و مکان مجرای لوزالمعده اتفاق می افتد. اگر این انسداد زود تشخیص داده شود می توان از روشی به نام کلانژیوپانکراتوگرافی رتروگراد آندوسکوپیک (ERCP) برای باز کردن آن و جلوگیری از آسیب دیدن بیشتر لوزالمعده استفاده کرد.

پانکراتیت خود ایمن

بدن برخی افراد به دلایل نامعلوم آنتی بادی هایی تولید می کند که به لوزالمعده حمله می کنند و باعث آسیب دیدگی آن می شوند.

بالا بودن بیش از حد تری گلیسیرید خون

در برخی موارد نیز علت دقیق ایجاد پانکراتیت مزمن قابل شناسایی نیست.

بیشتر بخوانید: محافظت از غدد لوزالمعده در مقابل داروهاي سرطاني با موسين

علائم

شایع ترین علامت پانکراتیت احساس درد در قسمت فوقانی شکم است که اکثرا به کمر و پشت هم کشیده می شود و ممکن است با حالت تهوع و استفراغ و بی اشتهایی همراه باشد. این درد ممکن است خفیف یا شدید باشد و در طول روز احساس و بعد متوقف شود. هر چه بیماری پیشرفت بیشتری کند درد آن نیز شدیدتر می شود. معمولا این درد با خوردن غذاهای چرب سنگین و یا نوشیدن الکل تشدید می شود.

از آنجایی که لوزالمعده آسیب دیده نمی تواند آنزیم های گوارشی و هضم کننده ترشح کند، افراد مبتلا به پانکراتیت مزمن در هضم غذا و جذب مواد مغذی با مشکل روبرو می شوند. این مساله باعث می شود بیمار دچار کاهش وزن، کمبود ویتامین، اسهال و مدفوع چرب شود. با گذشت زمان و به دلیل عدم تولید انسولین از لوزالمعده بیمار به دیابت هم دچار می شود.

تشخیص پانکراتیت مزمن

هیچ آزمایش واحد و معینی برای تشخیص پانکراتیت مزمن وجود ندارد. اگر به مدت طولانی دچار علائمی مثل دردهای شدید شکمی، مدفوع چرب و کاهش وزن هستید باید به پزشک مراجعه کنید.

پزشک بر اساس موارد زیر پانکراتیت مزمن را تشخیص می دهد:

علائم بیمار
عکس برداری هایی که زخم ها و آسیب های لوزالمعده را نشان می دهند
عدم وجود یک مشکل یا بیماری دیگر مثل سرطان که با علائم موجود در ارتباط باشد

آزمایش خون برای بررسی میزان دو آنزیم لوزالمعده به نام های آمیلاز و لیپاز. معمولا میزان این آنزیم ها در افراد مبتلا به پانکراتیت حاد بالا می رود اما در بیماران مبتلا به پانکراتیت مزمن طبیعی است. اسکن توموگرافی کامپیوتری (CT)، تصویربرداری با رزونانس مغناطیسی (MRI) و یا سونوگرافی برای تشخیص التهاب، زخم و یا تومورهای احتمالی در لوزالمعده.

آزمایشی به نام کلانژیوپانکراتوگرافی رتروگراد آندوسکوپیک (ERCP) که در واقع نوعی آندوسکوپی است که از طریق یک لوله انعطاف پذیر که به دوربین و یک چراغ کوچک مجهز است انجام می شود. از این روش برای شناسایی سنگ ها و تومورها و همینطور مشاهده مجرای لوزالمعده، کبد و کیسه صفرا استفاده می شود.