زونا در افرادی که قبلاً به آبله مبتلا شده اند (به استثنای: افراد واکسینه) ایجاد می شود. آبله مرغان بسیار مسری (عفونت قطره ای) می باشد. ویژگی بارز تبخال زوستر الگویی است که در آن بثورات گسترش می یابد. عفونت مستقیم در مبتلایان به زونا از طریق تماس با بثورات پوستی یا سطوح آلوده حاصل می شود که نتیجه آن ابتلا به آبله مرغان، پس از 14 تا 16 روز دوره انکوباسیون است. تبخال زوستر از زمان بروز تاول های پوستی تا زمان پوسته پوسته شدن مسری هستند. در این مقاله از بخش بیماری های دکتر سلام به بررسی بیماری زونا یا تبخال زوستر می پردازیم.
مروری بر بیماری زونا
محرک
استرس جسمی و روانی، سایر عفونت های ویروسی، سرطان، داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی، نور ماوراء بنفش
علائم
احساس کلی بیماری، سردرد و بدن درد، تب خفیف، سوزش پوست، درد تیرکشنده، بثورات کمربندی شکل با تاول های پر از مایع که بعدا پوسته پوسته می شوند
محل بروز
بثورات معمولاً در یک طرف قفسه سینه یا معده ولی ممکن است روی گردن، صورت یا پوست سر نیز دیده شود.
درمان
تسکین با مسکن هایی از قبیل ایبوپروفن، پاراستامول، گاباپنتین، پماد یا تنتور است. علت درمانی با داروهای ضد ویروسی انجام می شود.
علل و عوامل خطر
زونا (تبخال زوستر) در اثر ویروس واریسلا زوستر (VZV) ایجاد می شود. این پاتوژن متعلق به ویروسهای تبخال است و بسیار مسری است. این ویروس علاوه بر تبخال زوستر، بیماری های دیگری نیز به نام آبله مرغان (واریسلا) ایجاد می کند. این بیماری دوران کودکی به عنوان یک عفونت اولیه رخ می دهد. به این معنا که اگر شخصی برای اولین بار به ویروس واریسلا زوستر آلوده شود، به آبله مرغان مبتلا می شود. پس از بهبودی این بیماری، ویروس ها در بدن کودکان باقی می مانند. آنها داخل گانگلیون نخاعی قرار می گرند.
گانگلیون ها تجمع اجسام سلولی در امتداد نخاع هستند ویروس ها در این مکان می توانند بقیه عمر خود را به حالت خنثی بگذرانند. اما آنها می توانند حتی سالها یا ده ها سال پس از بیماری آبله مرغان دوباره فعال شوند سپس ویروس های “فعال شده” در مجاری عصبی گسترش یافته و باعث التهاب بافت عصبی آسیب دیده می شوند. در نواحی آسیب دیده پوستی، بثورات دردناک تبخال زوستر به عنوان یک واکنش ایجاد می شود. با وجود زونا ویروس های غیر فعال و خفته مجددا فعال و باعث ایجاد تاول می شوند و می توانند منجر به آسیب عصبی شوند.
بیشتر بخوانید: از بین رفتن پوست با اشعه ماوراء بنفش
خطر عفونت و انتقال عفونت زونا
فقط افرادی که قبلاً به آبله مرغان مبتلا شده اند، می توانند به تبخال زوستر مبتلا شوند. مهم است بدانید چه موقع خطر عفونت زونا وجود دارد. سرانجام میزان عفونت آبله مرغان بسیار زیاد است یعنی از 100 فرد آلوده، 90 بیمار مبتلا به آبله مرغان اگر در تماس با شخصی که مریض هست، مبتلا به آبله مرغان می شوند. این بیماری هنوز نیز مسری است اگرعلیه آن واکسینه نشده باشد.
اما “تماس با بیمار آلوده” به چه معنی است؟
این عبارت درباره آبله مرغان به این معنی است که یک فرد آلوده در چند متری فرد آلوده قرار دارد. دلیل این امر این است که واریسلا از طریق عفونتی موسوم به قطره منتقل می شود. این بدان معنی است که عوامل بیماری زا از طریق هوا منتقل می شوند. بنابراین حتی لازم نیست تا فرد لمس شود تا آلوده گردد. برای آلودگی کافی است که بیمار ویروس های ریز حاوی قطرات پخش شده در هوای محیط هنگام تنفس یا سرفه را استنشاق کند.
زونا از راه دیگری نیز مسری است: ویروس های واریسلا زوستر از طریق تماس مستقیم با تاول های پوستی حاوی ویروس منتقل می شوند. به عنوان مثال این اتفاق زمانی می تواند بیفتد که فرد سالم لثه بیمار را لمس کند. ویروس ها همچنین می توانند از طریق لمس اشیایی که قبلاً در دست آلوده بیماران بودند (تماس غیرمستقیم) منتقل شوند. فرد مورد نظر در صورت عدم وجود این بیماری و واکسیناسیون علیه آن، به آبله مرغان مبتلا می شود.
عفونت حاصل از تماس مستقیم با زونا امکان پذیر نیست زیرا تنها در صورت فعال شدن مجدد ویروسهای مستقر در سلولهای عصبی می توانند شیوع یابند. بسیاری از افراد به آبله مرغان مبتلا نمی شوند زیرا در کودکی علیه این بیماری واکسینه شده اند. با این حال اگرافراد با واکسن زنده ایمن شده باشند، می توانند به زونا مبتلا شوند.
ویروسهای واکسیناسیون می توانند خود را در سلولهای عصبی جای دهند تا در سال های بعدی زندگی فعال شوند. اما این اتفاق برای افرادی که آبله مرغان را پشت سر گذاشته اند کمتر اتفاق می افتد. بعلاوه این بیماری به آرامی پیشرفت می کند. زونا در بیشتر موارد در نزدیکی محل اصلی واکسیناسیون ظاهر می شود.
تبخال زوستر چه مدت مسری بوده است؟
تبخال زوستر از زمان بروز تاول های پوستی تا زمان پوسته پوسته شدن مسری هستند. که این زمان به طور کلی پنج تا هفت روز طول می کشد. برای مقایسه بیماران مبتلا به آبله مرغان از یک یا دو روز قبل از ظهور بثورات مسری هستند. خطر ابتلا به عفونت تا زمانی که تاول های پوسته پوسته نشده باشند، وجود دارد که باز هم معمولاً پنج تا هفت روز پس از ظاهر شدن اولین تاول ها زمان می برد.
چه چیزی می تواند زونا ایجاد کند؟
همانطور که در بالا توضیح داده شد، در اصل فقط آن دسته از افرادی که قبلاً آبله مرغان داشته اند می توانند به تبخال زوستر مبتلا شوند. ویروس های واریسلا زوستر “خفته” در آن افراد به طور معمول توسط سیستم ایمنی بدن در حالت غیرفعال نگه داشته می شوند. اگر سیستم دفاعی بدن تضعیف شود، عوامل بیماری زا می توانند سبب فعال شدن آنها و ایجاد زونا شوند. دلایل کاهش سطح ایمنی بدن و در نتیجه عوامل خطر ابتلا به تبخال زوستر قابل ذکر است.
مهمترین این موارد عبارتند از:
استرس زیاد
یا فشار روانی.
اشعه ماوراء بنفش
دوزهای بیش از حد پرتوهای UV می تواند تبخال زوستر ایجاد کند. بنابراین کاملاً ممکن است که تبخال زوستر بعد از آفتاب سوختگی شدید به وجود آید.
سایر عفونت ها
که پیش از تبخال زوستر وجود دارند که می توانند تبخال زوستر ایجاد کنند. بعضی اوقات عفونت های شبه آنفلوانزایی کافی است.
در این سندرم ناشی از ویروس HIV، سلولهای خاصی از سیستم ایمنی بدن از بین می رود (سلولهای T).
سرطان
این بیماری اغلب سیستم ایمنی بدن را تضعیف می کند.
داروهایی که برای مبارزه با سرطان استفاده می شوند از جمله مواردی است که بر سلولهای ایمنی بدن تأثیر می گذارد.
داروهایی که سیستم دفاعی بدن را تضعیف می کنند (به اصطلاح سرکوب کننده های سیستم ایمنی)
به عنوان مثال مسدود کننده های TNF به عنوان بخشی از درمانروماتیسم .
نقص ایمنی مادرزادی
در این حالت، برخی از اجزای سیستم دفاعی بدن از بدو تولد کاهش می یابد یا کاملاً از بین می رود. این واقعیت که زونا معمولاً تا سن 40 سالگی یا بالاتر ظاهر نمی شود نیز مربوط به سیستم ایمنی بدن است چون با افزایش سن، سیستم دفاعی بدن کاهش می یابد. زونا در کودکان یا بزرگسالان نادر است.
دوره انکوباسیون
دوره انکوباسیون مدت زمان عفونت با یک عامل بیماری زا تا رسیدن به اولین علائم است. زونا هیچ گونه قابلیت سرایت ندارد: این پاتوژن از زمان عفونت آبله مرغان در بدن مانده است. بنابراین فقط برای آبله مرغان دوره انکوباسیون قابلیت بحث دارد که معمولاً 14 تا 16 روز طول می کشد.
علائم زونا
علائم تبخال زوستر یکنواخت نیست و ممکن است از هر نظر به ویژه از نظر شدت متفاوت باشند. اما علائم زونا معمولاً از الگوی خاصی پیروی می کنند. در مراحل اولیه بیماری علائم خاصی ظاهر نمی شود. بیماران فقط علائم عمومی بیماری مانند خستگی، سردرد و درد اندام یا تب جزئی را گزارش می کنند. ناحیه آسیب دیده پوستی ممکن است سبب احساساتی مانند سوزن سوزن شدن گردد. بعد از دو تا سه روز درد ایجاد می شود و بثورات معمولی زونا ایجاد می شود.
زونا یک عفونت با ویروس واریسلا زوستر است که باعث ایجاد آبله مرغان نیز می شود. ویروس ها از نخاع در امتداد مجاری عصبی پخش شده و به سطح پوست مهاجرت می کنند. از آنجا که اعصاب ناحیه تنه به شکل کمربند است، تغییرات پوستی که شامل تاول های گروهی و پوسته ها است، از این رو نام “زونا” می شود.
تبخال زوستر می تواند در قسمت های خاصی از بدن خطرناک باشد زیرا می تواند باعث آسیب دائمی به اندام ها شود. به عنوان مثال، زخم های قرنیه یا اختلالات گوش داخلی ممکن است رخ دهد. علاوه بر این، زونا در افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند، به عنوان مثال در بیماران پیوند عضو، بیماران مسن، بیماران اچ آی وی و اختلالات عصبی می تواند بسیار شدید باشد.
تبخال زوستر برای افرادی که آبله مرغان نداشته اند ولی بعداً به آبله مرغان مبتلا می شوند، مسری است. بنابراین کودکان کوچک در معرض خطر هستند. افراد بیمار باید یک هفته از کودکان دور بمانند. بهترین راه حفاظتی، داشتن سیستم ایمنی سالم است که با سبک زندگی سالم به وجود می آید. با این حال برای افراد در معرض خطر واکسیناسیون وجود دارد.
درد
درد ممکن است قبل، حین و در موارد نامطلوب، بعد از بثورات ایجاد شود. از آنجایی که ویروس ها در زونا به اعصاب حمله می کنند، این درد به عنوان درد عصبی شناخته می شود که اغلب با احساس سوزش یا سوزن سوزن شدن ظاهر می شوند، گاهی اوقات مبهم و تیرکشنده می شوند. درد زونا می تواند بسیار شدید باشد به ویژه درد عصبی متعاقب از بین رفتن بثورات (نورالژی بعد از تبخال) اغلب مشکلات بزرگی ایجاد می کند.
بثورات پوستی
ویژگی معمولی تبخال زوستر بثورات پوستی است که به زوستر نیز معروف است. معمولاً با قرمزی نامشخص در ناحیه آسیب دیده و گره های کوچک پوستی شروع می شود. طی چند ساعت، این گره ها به تاول های کوچک پوستی تبدیل می شوند که می تواند خارش نیز داشته باشد. آنها در ابتدا با یک مایع شفاف پر می شوند که با پیشرفت آن کدر می شود.
این مرحله تاول های پوستی تا پنج روز ادامه دارد. پس از ترکیدن، حباب ها در طی دو تا ده روز خشک می شوند و غالباً پوسته های زرد رنگ تشکیل می شوند. به طور کلی دو تا چهار هفته طول می کشد تا تغییرات پوستی زونا از بین برود. همچنین ممکن است تبخال زوستر بدون وجود بثورات (فقط با درد) بروز کند. در این صورت پزشکان از “تبخال سینوسی زوستر” صحبت می کنند.
کدام نواحی بدن تحت تأثیر قرار می گیرد؟
ویژگی بارز تبخال زوستر الگویی است که در آن بثورات گسترش می یابد. ویروس ها در مسیرهای عصبی خاصی روی سطح پوست مهاجرت می کنند. به همین دلیل است که بثورات غالباً به صورت راه راه ایجاد می شود. شایع ترین شکل تبخال زوستر در پشت یا در ناحیه قفسه سینه ایجاد می شود. دراین نواحی بثورات اغلب به شکل کمربند به نظر می رسند. همان محلی که نام آلمانی این بیماری از آن ناشی می شود.
با این حال تبخال زوستر می تواند بر تمام قسمت های بدن تأثیر بگذارد ولی اغلب سر یا گردن تحت تأثیر قرار می گیرد. در برخی افراد تبخال زوستر در پا یا بازو ایجاد می شود. بثورات دردناک معمولاً به یک طرف بدن محدود هستند. اگر سیستم ایمنی بدن به شدت تضعیف شود، بثورات تبخال زوستر نیز می تواند در کل سطح بدن پخش شود. بنابراین دشوار است که بتوان این تبخال زوستر گسترش یافته را از آبله مرغان تشخیص داد.
زونای روی صورت
گاهی اوقات تبخال زوستر بر روی صورت نیز ایجاد می شود که می تواند مشکل ساز باشد: بعضی اوقات قرنیه چشم تحت تأثیر قرار می گیرد سپس ممکن است التهاب قرنیه (کراتیت) ایجاد شود. عصب شنوایی و چشایی نیز می تواند تحت تأثیر قرار گیرد. برخی از بیماران حتی دچار همی پلژی عصب صورت (فلج عصب صورت) می شوند.
بیشتر بخوانید: ۱۰ ماده غذایی که سیستم ایمنی بدن را بالا می برد
زونا و حاملگی و نوزادان
اگر یک زن باردار به تبخال زوستر مبتلا شود، طبق دانش فعلی این ابتلا برای جنین متولد نشده اشکال ندارد و تحت تأثیر بیماری قرار نمی گیرد. حتی اگر تبخال زوستر در حدود تاریخ تولد رخ دهد، به طور کلی هیچ خطری وجود ندارد وعفونت با ویروس واریسلا زوستر در این مرحله بعید است.
آبله مرغان خطرناک تر است
با این وجود ابتلا به ویروس واریسلا زوستر در دوران بارداری، یعنی یک عفونت آبله مرغان، می تواند خطرناک باشد: این بیماری در نیمه اول بارداری می تواند باعث ایجاد ناهنجاری ها و آسیب در جنین متولد نشده شود. پزشکان از این امر به عنوان سندرم مادرزادی واریسلا (CVS) یاد می کنند. اگرچه نادر است اما جدی است: به عنوان مثال، کودکان مبتلا به عدم رشد اندام ها، نقص چشم، گرفتگی چشم، زخم و زخم های پوستی از این بیماری متاثر می شوند. اگر یک زن باردار کمی قبل یا بعد از تولد به آبله مرغان مبتلا شود، می تواند برای زندگی کودک تهدید کننده باشد.
کودک می تواند توسط مادر آلوده شود و سپس به بیماری آبله مرغان مبتلا شود. واریسلا در نوزادان دشوار است و حتی می تواند کشنده باشد. دو دلیل برای این وجود دارد. از یک طرف سیستم ایمنی کودک هنوز بالغ نشده است، یعنی نمی تواند به طور مؤثر با عامل بیماری زا مبارزه کند. از طرف دیگر، به دلیل بروز عفونت جدید، مادر فاقد هر گونه آنتی بادی است که بتواند به کودک منتقل کند (از طریق بند ناف یا شیر مادر).
معاینات و تشخیص زونا
اغلب بیماران مشکوک به زونا، به پزشک خانواده یا متخصص پوست خود مراجعه می کنند. در صورت متاثر شدن ناحیه چشم یا گوش، باید به چشم پزشک یا متخصص گوش، بینی و حلق مراجعه شود. تصویر بالینی معمولاً پزشک را به سرعت به سمت تشخیص تبخال زوستر می کشاند : دوره و نوع علائم مشخصه خاص بیماری ثانویه ناشی از ویروس واریسلا زوستر است.
با این حال در مراحل اولیه، گاهی اوقات تشخیص ممکن است دشوار باشد. علائم عمومی این بیماری و بثورات اولیه می تواند دلایل زیادی داشته باشد. سپس آزمایش های خاص به تشخیص مطمئن تبخال زوستر و عدم ابتلا به سایر بیماری ها دارای علائم مشابه (مانند تب خال) می پردازد.
در واقع دو راه برای این کار وجود دارد:
تشخیص مستقیم
ویروس را می توان مستقیماً با استفاده از سوآب زخم، به عنوان مثال با کمک PCR (واکنش زنجیره ای پلیمراز) یا کشت سلولی تشخیص داد.
تشخیص غیرمستقیم
خون بیمار برای آنتی بادی های خاص علیه ویروس واریسلا زوستر آزمایش می شود. اگر مغز نیز متاثر شود، نمونه ای از مایع مغزی نخاعی نیز قابل تجزیه و تحلیل است.
راه های درمان
علائم ناخوشایند تبخال زوستر را می توان با دارو تسکین داد: به عنوان مثال مسکن هایی مانند ایبوپروفن یا پاراستامول در تسکین درد کمک می کنند. همچنین اثر کاهشی در تب دارند. همچنین در صورت لزوم، پزشک می تواند داروهای تسکین دهنده درد را بیشتر تجویز کند. بثورات صورت وابسته به مرحله آن با محصولات مراقبتی پوست درمان می شوند.
بعضی از محصولات مراقبت پوستی باعث خشک شدن تاول ها یا لایه برداری پوسته ها می شوند. علاوه بر این اقدامات درمانی برای علایم، تبخال زوستر نیز می تواند به صورت علتی نیز درمان شود که طی آن برای مبارزه با ویروس واریسلا، به بیماران داروی ضد ویروسی زوستر داده می شود.
دوره بیماری زونا و پیش آگهی
به طور معمول پیش آگهی تبخال زوستر مناسب است. این بیماری طی چند هفته برای اغلب افرادی که دارای سیستم ایمنی سالمی باشند، بهبود می یابد. بعد از ترکیدن تاول ها، پوست پوسته پوسته می شوند و بعد از گذشت چند روز بهبود می یابد. بر خلاف آبله مرغان، درد مانع از خراشیدن می شود.
عوارض تبخال زوستر
گاهی زونا سبب بروز عوارضی می شود که شامل موارد زیر است:
- در این فرایند، نواحی آسیب دیده پوستی علاوه بر زوستر توسط باکتریها نیز عفونی می شوند.
- اختلالات رنگدانه ای، خونریزی و اسکار زخم
- فلجی (پارالیز) و اختلالات حسی (پارستزی) در ناحیه آسیب دیده بدن
- اگر تبخال زوستر به سیستم عصبی مرکزی مبتلا شود، مننژیت ایجاد می شود.
- در این حالت تمام بدن به ویروس زوستر آلوده می شود. اندامهای داخلی نیز تحت تأثیر قرار می گیرند.
علاوه بر این زونا ممکن است به طور ویژه به چشم و گوش آسیب وارد کند که می تواند منجر به کوری یا ناشنوایی شود. افراد مبتلا به نقص ایمنی، شامل ایدز و بیماران سرطانی، به طور خاصی در معرض چنین عوارضی از زونا قرار دارند.
نورالژی بعد از درمان زونا
در بعضی از بیماران درد نورالژی تبخال زوستر حتی پس از بهبودی بثورات نیز ادامه می یابد یا حتی بیشتر می شود که پزشکان اغلب با عناوین “نورالژی بعد از زوستر” یا “نورالژی بعد از تبخال” (PHN) یاد می کنند. در بدترین حالت،درد به طور همیشگی ادامه خواهد داشت. این عارضه به طور ویژه در بیماران مسن مبتلا به زونا قابل تصور است.
هنوز مشخص نیست که این درد ناشی از چه عارضه ای است ولی در هر صورت، اعصاب آسیب دیده به طور دائم توسط زوستر در معرض آسیب قرار می گیرند. نورالژی پس از درمان می تواند درد بسیار شدیدی ایجاد کند. بنابراین مداخله درمانی با داروهای ویژه در اسرع وقت بسیار مهم است.
بیشتر بخوانید: نور خورشید چه بیماریهای پوستی را بوجود می آورد
پیشگیری از تبخال زوستر
مبتلایان به آبله مرغان یا زونا باید از خراش و خارش راش های پوستی خودداری کنند. این امر خطر عفونت و انتقال آن به افراد دیگر را کاهش می دهد. زیرا با خراشیدن تاول ها محتوای بسیار عفونی آنها روی انگشتان دست قرار می گیرد که از آنجا می تواند به مناطق اطراف، به عنوان مثال دستگیره درب یا کارد و چنگال توزیع شود. اگر افراد سالم این اشیاء را لمس کرده و سپس ناخودآگاه به دهان یا بینی خود بزنند، ویروس ها منتقل می شوند.
واکسیناسیون در برابر آبله مرغان
افرادی غیر آلوده به ویروس واریسلا زوستر می توانند واکسینه شوند. کمیسیون ثابت واکسیناسیون (STIKO) واکسیناسیون VZV را برای کودکان و نوجوانان به عنوان استاندارد توصیه می کند. واکسیناسیون برای بیماران پرخطر که سابقه ابتلا به آبله مرغان نداشته اند، مفید است. به عنوان مثال این افراد در معرض خطرشامل زنان متمایل به داشتن فرزند، زنان باردار، بیماران پیوند عضو و افراد مبتلا به نورودرماتیت شدید هستند. در این موارد وجود عفونت VZV می تواند خطرناک باشد.
واکسن در برابر زونا
از ماه مه سال 2018، واکسنی علیه زونا ساخته شده است که انستیتوی رابرت کخ برای افراد بالای 60 سال توصیه می کند. این واکسن خطر ابتلا به تبخال زوستر را کاهش می دهد. بر خلاف واکسن های زنده ای که قبلاً استفاده می شده (که تا سال 2013 در دسترس بود و دیگر برای واکسیناسیون استاندارد توصیه نمی شود)، در این واکسن ها از پاتوژن های کشته شده استفاده شده که حاوی اثرات تقویت کنندگی جدیدی نیز هست. واکسیناسیون به دوز ماده فعال در فواصل دو تا شش ماه نیاز دارد که به صورت عضلانی (به عضله بازوی فوقانی) تجویز می شود.
در اصل، واکسیناسیون باید در افراد بالای 60 سال و مبتلا به بیماری های مزمن مانند دیابت، HIV و یا نقص ایمنی اوایل 50 سالگی، به یک استاندارد تبدیل شود. این حداقل چیزی است که STIKO توصیه می کند. این بدان معناست که بیشتر شرکت های بیمه سلامت نیز در این موارد هزینه های واکسیناسیون علیه زونا را پوشش می دهند.
