پرخاشگری یک رفتار پیچیده است که در کودکان ممکن است به شکل‌های مختلفی ظاهر شود و به دلایل مختلفی مانند عوامل ژنتیکی، محیطی، اجتماعی و روانی بستگی دارد. تأثیر سن بر نوع و شدت پرخاشگری کودکان یکی از موضوعات مهم در روان‌شناسی رشد است. با توجه به تغییرات زیستی، شناختی و اجتماعی که در طول مراحل مختلف رشد کودک رخ می‌دهد، نوع و شدت پرخاشگری نیز تغییر می‌کند. این مقاله قصد دارد تأثیر سن را بر این رفتار بررسی کند و عواملی که موجب بروز پرخاشگری در سنین مختلف می‌شوند را تحلیل نماید.
تعریف پرخاشگری در کودکان
پرخاشگری به طور کلی به رفتارهایی اطلاق می‌شود که هدف آنها آسیب رساندن به دیگران یا وارد کردن آسیب به اشیاء است. این رفتار می‌تواند به صورت فیزیکی، کلامی یا غیرمستقیم (مثل خرابکاری یا آزار روانی) بروز کند. در کودکان، پرخاشگری می‌تواند از رفتارهای معمول در سنین اولیه تا واکنش‌های پیچیده‌تر در سنین بالاتر تغییر کند.
انواع پرخاشگری
پرخاشگری فیزیکی: شامل رفتارهایی مانند ضربه زدن، لگد زدن، گاز گرفتن و سایر اشکال آسیب فیزیکی به دیگران است.
پرخاشگری کلامی: شامل توهین، فحاشی و تهدید به آسیب رساندن به دیگران است.
پرخاشگری غیرمستقیم: شامل رفتارهایی است که هدف آنها آسیب روانی به دیگران است، مثل شایعه‌پراکنی یا نادیده گرفتن دیگران.
تأثیر سن بر نوع و شدت پرخاشگری
پرخاشگری در سنین ابتدایی (0-5 سال)
در این گروه سنی، پرخاشگری معمولاً به شکل فیزیکی بروز می‌کند. کودکان در این سن هنوز توانایی کنترل عواطف خود را ندارند و رفتارهای پرخاشگرانه ممکن است به دلیل عدم توانایی در برقراری ارتباط مؤثر یا حل مشکلات بروز کند. برخی از دلایل رایج برای پرخاشگری در این سن عبارتند از:
-
عدم توانایی در کنترل احساسات: در این سن، کودکان هنوز مهارت‌های اجتماعی و شناختی لازم برای کنترل احساسات خود را ندارند و هنگامی که خواسته‌هایشان برآورده نمی‌شود، ممکن است واکنش‌های پرخاشگرانه نشان دهند.
-
کمبود مهارت‌های ارتباطی: کودکان در این مرحله از رشد هنوز قادر به بیان درست احساسات خود از طریق کلام نیستند و ممکن است به جای استفاده از کلمات، از رفتارهای فیزیکی برای ابراز احساسات خود استفاده کنند.
-
فرایند رشد مغز: مغز کودک هنوز در حال تکامل است و مناطق مغزی که مسئول کنترل رفتارهای تکانه‌ای هستند، در این سن به طور کامل توسعه نیافته‌اند.
پرخاشگری در سنین میانه (6-12 سال)
در این سن، پرخاشگری به شکل پیچیده‌تری ظهور می‌کند. کودکانی که در این گروه سنی قرار دارند، درک بهتری از زبان و مهارت‌های اجتماعی دارند، بنابراین پرخاشگری می‌تواند هم به صورت فیزیکی و هم کلامی باشد. دلایل عمده پرخاشگری در این سن عبارتند از:
-
کشمکش‌های اجتماعی: کودکان در این سن شروع به درک قواعد اجتماعی می‌کنند و ممکن است در مواجهه با مشکلات اجتماعی مانند مقایسه‌های اجتماعی یا برخورد با همسالان به پرخاشگری روی آورند.
-
تأثیر محیط: نقش خانواده، مدرسه و همسالان در این دوره بسیار مهم است. کودکانی که در محیط‌های خانوادگی ناپایدار یا در معرض خشونت قرار دارند، احتمالاً بیشتر دچار پرخاشگری خواهند شد.
-
مشکلات شناختی و حل مسئله: در این سن، کودکانی که در حل مسائل اجتماعی و شناختی دچار مشکل هستند، ممکن است رفتارهای پرخاشگرانه را به عنوان راهی برای مقابله با مشکلات خود انتخاب کنند.
پرخاشگری در سنین نوجوانی (13-18 سال)
در دوران نوجوانی، پرخاشگری ممکن است پیچیده‌تر و دارای ریشه‌های عمیق‌تری باشد. نوجوانان به دلیل تغییرات هورمونی و روانی، فشارهای اجتماعی و نیاز به استقلال، ممکن است بیشتر به رفتارهای پرخاشگرانه تمایل پیدا کنند. عواملی که در این دوره باعث پرخاشگری می‌شوند عبارتند از:
-
تغییرات هورمونی: تغییرات هورمونی و رشد مغزی می‌تواند منجر به نوسانات خلقی و افزایش رفتارهای تکانه‌ای شود.
-
مسائل هویتی و استقلال: نوجوانان به دنبال تعیین هویت خود هستند و ممکن است به دلیل ناتوانی در مدیریت تغییرات هویتی و ارتباط با والدین یا همسالان به پرخاشگری متوسل شوند.
-
فشارهای اجتماعی و انتظارات: فشارهایی که از سوی مدرسه، خانواده یا جامعه به نوجوان وارد می‌شود، می‌تواند منجر به واکنش‌های پرخاشگرانه در مواقعی شود که نوجوان احساس ناکامی یا ناتوانی می‌کند.
عوامل مؤثر بر پرخاشگری کودک
در کنار تأثیر سن، عوامل مختلف دیگری نیز بر نوع و شدت پرخاشگری کودک تأثیر می‌گذارند. این عوامل می‌توانند به صورت انفرادی یا ترکیبی به پرخاشگری منجر شوند.
عوامل ژنتیکی
مطالعات نشان داده‌اند که برخی از ویژگی‌های رفتاری از جمله تمایل به پرخاشگری ممکن است از طریق وراثت به ارث برسند. کودکانی که در خانواده‌هایی با تاریخچه اختلالات رفتاری یا مشکلات روانی قرار دارند، احتمالاً بیشتر در معرض پرخاشگری خواهند بود.
محیط خانوادگی
محیط خانوادگی یکی از عوامل تعیین‌کننده در رفتارهای پرخاشگرانه کودکان است. کودکانی که در محیط‌های خانوادگی پرتنش و ناپایدار زندگی می‌کنند یا شاهد خشونت در خانواده خود هستند، بیشتر احتمال دارد که رفتارهای پرخاشگرانه را از خود نشان دهند.
همسالان و فشار گروهی
در سنین مدرسه و نوجوانی، روابط با همسالان و فشار گروهی می‌تواند تأثیر زیادی بر بروز پرخاشگری داشته باشد. کودکان و نوجوانانی که در گروه‌های همسالان پرخاشگر قرار دارند، بیشتر ممکن است به این رفتارها تمایل پیدا کنند.
رسانه‌ها و تکنولوژی
قرار گرفتن در معرض محتوای خشونت‌آمیز در رسانه‌ها و بازی‌های ویدئویی نیز می‌تواند تأثیر زیادی بر رفتارهای پرخاشگرانه کودکان داشته باشد. تحقیقاتی نشان داده‌اند که کودکان و نوجوانانی که به طور مداوم محتوای خشونت‌آمیز را مشاهده می‌کنند، ممکن است رفتارهای پرخاشگرانه بیشتری از خود نشان دهند.
نتیجه‌گیری
تأثیر سن بر نوع و شدت پرخاشگری کودک به وضوح قابل مشاهده است. در هر مرحله از رشد کودک، پرخاشگری می‌تواند شکل‌های مختلفی به خود بگیرد و شدت آن بستگی به عوامل متعدد مانند محیط خانوادگی، فشارهای اجتماعی و تغییرات هورمونی دارد. در سنین پایین‌تر، پرخاشگری معمولاً فیزیکی است، اما با گذر زمان و افزایش مهارت‌های اجتماعی، نوع پرخاشگری به سمت کلامی و روانی تغییر می‌کند. شناخت این تغییرات و عوامل مؤثر بر پرخاشگری می‌تواند به والدین، مربیان و متخصصان کمک کند تا استراتژی‌های مؤثری برای کاهش و مدیریت این رفتارها در کودکان و نوجوانان اتخاذ کنند.
