همه کودکان خردسال گاهی دچار رفتارهای هیجانی یا تکانشی می‌شوند. این رفتار موقت معمولا بخشی از یک واکنش عاطفی است و غیرعادی تلقی نمی‌شود، اما اگر این رفتارها به صورت افراطی روی دهند یا ناهنجار باشند، می‌توانند به عنوان نشانه‌ای از یک اختلال رفتاری تشخیص داده شوند.
در واقع اختلالات رفتاری شامل الگویی از رفتارهای مخرب در کودکان هستند که حداقل شش ماه طول بکشد و باعث بروز مشکلاتی در خانه، مدرسه و موقعیت‌های اجتماعی کودک شود. این مقاله به شما کمک می‌کند تا انواع اختلالات رفتاری در کودکان را بشناسید و با روش‌های تشخیص و درمان آن‌ها آشنا شوید.
انواع اختلالات رفتاری کودک
کودکان به دلایل مختلف ژنتیکی، آسیب‌های فیزیکی، مشکلات دوران جنینی یا ساختار شیمیایی مغز ممکن است دچار انواعی از اختلالات رفتاری شوند. شایع‌ترین این اختلالات در کودکان شامل موارد زیر است:
اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD)
این اختلال باعث بروز مشکل در تمرکز می‌شود. از سوی دیگر، در برخی از کودکان منجر به بیش‌فعالی و تکانش‌گری هم خواهد شد. پزشکان این اختلال را به سه زیرگروه بی‌توجهی، بیش‌فعالی- تکانشی و نوع ترکیبی تقسیم می‌کنند. یک کودک مبتلا به ADHD احتمالا علائم زیر را تجربه می‌کند:
- ناتوانی در تمرکز بر یک موضوع خاص به ویژه کارهای طولانی مثل مطالعه
- پرت‌شدن آسان حواس
- فراموش‌کردن وظایف و ناتمام گذاشتن کارها
- بی‌توجهی به توضیحات یا فراموش‌کردن دستورالعمل‌ها
این موارد بیش‌تر در کودکان مربوط به زیر گروه بی‌توجهی دیده می‌شود. کودکان زیر گروه بیش‌فعالی- تکانشی اغلب دچار علائم زیر هستند:
- ناتوانی در ثابت‌ماندن یا نشستن برای مدت طولانی
- احساس بی‌قراری، ضربه‌زدن به دست‌ها، پاها یا تکان‌خوردن زیاد روی صندلی
- دویدن زیاد یا بالارفتن از چیزهای نامناسب
- قطع مکرر بازی یا گفت‌و‌گو
- ناتوانی در ایستادن در صف یا نوبت
- مشکل‌داشتن در آرام حرف‌زدن یا بازی‌کردن
کودکان مربوط به دسته ترکیبی هم اغلب دارای نشانه‌هایی از هر دو گروه ذکرشده هستند.
اختلال سلوک (CD)
افراد مبتلا به این اختلال تمایل دارند قوانین اساسی اجتماعی و حقوق دیگران را نقض کنند. این موضوع می‌تواند تاثیر قابل توجهی بر زندگی اجتماعی، تحصیلی و خانوادگی کودک داشته باشد. علائم این اختلال شامل موارد زیر است:
- پرخاشگری منجر به دعوای فیزیکی یا رفتارهای قلدرانه
- تخریب اموال مثل آتش‌زدن یا آسیب‌رساندن به اشیا و حیوانات
- دورغ‌گویی و فریب‌دادن دیگران
- رفتارهای قانون‌شکنانه مثل نرفتن به مدرسه، دزدی یا فرارکردن
اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD)
کودکان و نوجوانان مبتلا به این اختلال معمولا یک الگوی مداوم از رفتار خصمانه را نسبت به شخصیت‌های مهم زندگی خود مثل والدین، مراقبان و معلمان در پیش می‌گیرند. این کودکان برخلاف اختلال سلوک، تمایل دارند به جای قوانین اصلی و هنجارهای اجتماعی، هر نوع قانون جزئی را زیر پا بگذارند. نشانه‌های این اختلال عبارتند از:
- تحریک‌پذیری و کج‌خلقی
- زیر سوال بردن مدام قوانین
- انجام رفتارهای تحریک‌آمیز مثل اذیت و آزار عمدی اطرافیان
- نگاه کینه‌توزانه و دشمنانه به دیگران
- لجبازی مداوم و خودداری از حرف‌شنو بودن یا عذرخواهی از دیگران
نحوه تشخیص اختلالات رفتاری کودکان
اختلالات رفتاری کودکان با رفتارهای چالش‌برانگیزی که آن‌ها گه‌گاه از خود نشان می‌دهند تفاوت اساسی دارد. تقریبا هر بچه‌ای گاهی عصبانی می‌شود یا در برخی شرایط، به شکلی پرخاشگرانه به عصبانیت و سرکشی می‌پردازد. بروز این رفتارها بخش طبیعی از دوران رشد کودک هستند. به همین دلیل، پزشکان تنها زمانی عملکرد کودک را یک اختلال رفتاری می‌نامند که شامل فعالیت‌های مخرب، شدید، مداوم و غیرعادی باشد.
احتمالا والدین و معلمان اولین کسانی هستند که متوجه رفتارهای غیرعادی کودک می‌شوند؛ اما این به معنی تشخیص قطعی اختلال نیست و لازم است پزشک به بررسی وضعیت کودک بپردازد. به طور کلی، تشخیص اختلالات رفتاری در کودک شامل موارد زیر است:
- مشاهده و بررسی دقیق رفتار کودک
- چک لیست‌های رفتاری
- پرسش‌نامه‌های استاندارد
- صحبت با والدین، معلم یا سایر مراقبان کودک
تشخیص زودهنگام هر اختلال می‌تواند به طور قابل توجهی در اثربخشی درمان نقش داشته باشد. اما بسیاری از اختلالات رفتاری کودکان در سنین پیش از دبستان تشخیص داده نمی‌شود؛ چون تشخیص رفتارهای عادی و غیرعادی کودک در این سن بسیار دشوار است. به همین دلیل به خانواده‌ها توصیه می‌شود که بروز هر نوع رفتار غیرعادی بلندمدت در کودک را مورد توجه قرار دهند و پیگیری‌های لازم را در مورد آن مد نظر داشته باشند.
درمان اختلال رفتاری در کودکان
هر کودک مبتلا به اختلالات رفتاری، در صورت عدم درمان ممکن است به یک بزرگسال ناکارآمد تبدیل شود. هر چه تشخیص و درمان این مشکلات زودتر انجام شود، احتمالا نتیجه بهتری به دست می‌آید. تحقیقات نشان داده‌اند که مدیریت رفتاری و دارو درمانی (در صورت نیاز) قادر است انواعی از اختلالات رفتاری کودکان از جمله ADHD را کنترل کند. درمان این کودکان معمولا چندوجهی است و به نوع اختلال و شدت آن بستگی دارد؛ اما معمولا شامل موارد زیر است:
آموزش والدین
والدین باید مهارت‌های ارتباطی با کودک، مدیریت رفتار، شیوه‌های صحیح آموزش و… را به درستی یاد بگیرند تا بتوانند آن را به خوبی اجرا کنند.
خانواده درمانی
در این روش به کل اعضای خانواده کمک می‌کنند تا مهارت‌های ارتباطی و حل مسئله را بهبود دهند. گرفتن مشاوره خانواده آنلاین یک راه سریع و آسان برای برقراری ارتباط با مشاور خانواده است.
درمان شناختی- رفتاری
این شیوه درمانی به کودک کمک می‌کند تا کنترل افکار و رفتار خود را به دست گیرد.
آموزش اجتماعی
کودکان در این روش یاد می‌گیرند چگونه مهارت‌های اجتماعی خود را تقویت کنند و چطور با دیگران گفت‌و‌گو یا بازی کند.
مدیریت خشم
در این بخش به کودک آموزش می‌دهند که نشانه‌های خشم و ناامیدی را به خوبی در خود پیدا کند و مجموعه‌ای از مهارت‌های مقابله‌ای را برای کنترل رفتارهای پرخاشگرانه خود به کار گیرد. تکنیک‌های آرام‌سازی و مدیریت استرس هم بسیار موثر هستند. گاهی حضور کودک در مرکز مشاوره می‌تواند با اضطراب مضاعف برای او همراه باشد. در چنین شرایطی می‌توانید از سایر روش‌های مشاوره روانشناسی آنلاین مثل مشاوره تلفنی کمک بگیرید.
تشویق
بسیاری از کودکان مبتلا به اختلالات رفتاری در تعامل با دیگران دچار شکست‌های متعدد می‌شوند. تشویق کودک برای موفقیت در استعدادهای خاص خود مثل ورزش و… می‌تواند به ایجاد عزت نفس در او کمک کند.
دارو درمانی
پزشک در مواردی ممکن است برای کنترل رفتارهای تکانشی شدید و… دارو تجویز کند. مصرف دارو معمولا در کنار سایر روش‌های درمانی موثرتر خواهد بود.
مشاوره خانواده برای درمان مشکلات رفتاری کودک
با توجه به نکات درمانی که در بخش قبل به آن‌ها اشاره کردیم، احتمالا به اهمیت نقش خانواده در درمان مشکلات رفتاری کودکان پی برده‌اید. خانواده اولین و مهم‌ترین گروهی است که کودک در آن قرار می‌گیرد و نحوه برخورد اعضای خانواده با کودک، نقش ویژه‌ای در رشد شخصیتی و توانمندی‌های او دارد.
طبیعتا هر خانواده‌ای در مرحله اول برای تشخیص و سپس درمان اختلالات رفتاری کودک خود نیاز به آموزش دارد. این آموزش و کسب مهارت را می‌توان از طریق مشاوره خانواده به دست آورد. یک مشاور خانواده به شما آموزش می‌دهد تا رفتارهای غیرعادی کودک را شناسایی کنید و در صورت لزوم، اقدامات مقابله‌ای و کنترلی را در برابر آن به کار بگیرید.
سامانه حال با آدرس https://haal.ir به عنوان یک ارائه‌دهنده خدمات پزشکی آنلاین، این امکان را به شما می‌دهد تا در محیط امن و راحت منزل خود، بتوانید با بهترین مشاوران روانشناسی و پزشکی گفت‌و‌گو کنید. انجام مشاوره در محیط منزل به کودک هم کمک می‌کند تا بتواند با تمرکز بیش‌تر و استرس کم‌تر، نکات و توصیه‌های ارائه‌شده را بشنود و به کار گیرد.
